EL CORREO CULTURAL. ARTES Y LETRAS

–II–

Non resulta doado, sobre todo dende a perspectiva do propio colaborador, valorar a importancia –relevo maior ou menor dunha fórmula, entre as moitas posibles– da presencia da Literatura Infantil e Xuvenil nos medios de comunicación escritos e, máis concretamente, nun xornal. Afortunadamente, este non vai ser o obxecto da miña comunicación neste Encontro.
Penso, con todo, que o relato dunha experiencia real, coma a de El Correo Cultural. Artes y Letras de El Correo Gallego de Santiago, un suplemento dominical con nove anos de continuidade, con importantes cambios formais e de contido, pero sen interrupcións, pode, cando menos, aportar algunhas respostas á curiosidade de cantos se interesan por estes temas. O feito mesmo de ser obra, principalmente, de profesionais da ensinanza, aínda que non falten, entre os seus colaboradores, autores, tradutores e ilustradores de obras infantís e xuvenís, outórgalle, sen dúbida, un carácter e un interese especiais. Non sei se mellor ou peor, pero, penso, que suxerente.
Foron moitas, sen dúbida, as preguntas que se formulou día a día aquel equipo de colaboradores de El Correo Cultural. Artes y Letras, nas súas difrenetes variantes, para as que, é preciso confesalo, non sempre atopou unha resposta satisfactoria. O suplemento de El Correo Gallego de Santiago de Compostela, El Correo Cultural. Artes y Letras, é hoxe, quéirase ou non, a través dos seus 400 números, o testemuño vivo das posibilidades e significación dun experimento desta clase.
Non naceu, de certo, nin tivo nunca El Correo Cultural a pretensión de ser un Suplemento para nenos e nenas, mozas e mozos. Nos obxectivos dos seus creadores e colaboradores figurou sempre, coma o seu principal destinatario, un colectivo moito máis amplo.
Endebén, a Literatura Infantil e Xuvenil, tanto en galego coma en castelán, orixinal e traducida, ocuparía neste Suplemento un posto de especial importancia. Téñase en conta que máis de dous centos autores e unha trintena de editoriais, directamente relacionados con este tipo de literatura, ocuparon, dende Outubro de 1984 –data da súa aparición– até hoxe mesmo –17 de Xuño de 1993–, un posto de singular relevo nas súas páxinas.
Este e non outro é o obxectivo desta breve comunicación: Falar destes resultados, da súa pequena historia, dos criterios que orientaron o noso traballo, das inquedanzas e dos soños de cantos nos sentimos identificados con esta empresa... Pola miña parte só cabe agardar que mereza o interese de tan ilustre concorrencia.
Consíntanme, miñas donas, meus señores, que lles faga a graza de remitilos a un apéndice no que se recollen por miúdo os datos de este Suplemento sobre nomes de autores, tradutores, ilustradores e colaboradores que figuran no mesmo.
APÉNDICE I

(Autores, tradutores, ilustradores)

A. Martínez Menchén
Agustín Fernández Paz
Alcántara Doumerc
Alice Vieira
Álvaro del Amo
Amador Montenegro
André Fax
Andreu Martín
Anne Marie Dalmas
Antón Tovar
Antonio Cabral
Antonio di Benedetto
Antonio Robles
Ánxel Fole
Aparici e Joan de Deus Prats
Arturo Romaní
Athew Barrie
Avendaño
B. Graña
Cañizo Serrano
Carlos Casares
Carlos Murciano
Carlos Reigosa
Carmen Martín Gaite
Castelao
Ciro Alegría
D. Thomas
David Otero
Dmitri Naguishkin
Dora Alonso
E. Wallace
Efrén G. Ribalta
Emiliano Romero
Fernández
Emilio Salgari
Eubensei
Evaristo Pereira
Felipe Alfau
Fernández Flórez
Fernando Lalana
Fº Xabier Frías Conde
G. Durrel
Gerald Durrell
Gloria C. Díaz
Gloria Sánchez
H. C. Andersen
Helen Keiser
Helena Villar Janeiro
Horacio Quiroga
J. D. Salinger
J. F. Martínez Sánchez
J.A.M. e L. Baranga
Jaume Ribera
Joan Manuel Gisbert
Joles Sennell
Jorge Ferrer-Vidal
José Saramago
Josep M. Carmand
Julio Verne
L. Durrell
Laureano Prieto Rodríguez
Lewis Carroll
Luis Alonso Girgado
Lygia Bujunga
M. C. Barreiro Añón
Mª Heras Varela
Mª Victoria Moreno
Malcolm Bird
Manuel D. Varela Buxán
Michel Tournier
Miguel Barnet
Mira Lobe
Montserrat del Amo
Neira Vila y Anisia Miranda
O Peyrou
Paco Martín
Pat O'Shea
Pepe Carballude
Pepe Carreira
Pereira Gomes
Peter Hartling
Ricardo Pérez Verdes
Richrd Scarry
Roald Dahl
Robert Saladrigas
Roger Hargreaves
Rosalía Castro
Senel Paz
Serafín Moralejo
Siro-Mazaira-Cubeiro
Susan Hinton
Úrsula Heize
X. A. Neira Cruz
X. A. Tabernero Balsa
X. Filgueira Valverde
Xoán Rial
Xosé M. Martínez Oca
Xosé Neira Vilas

(Editoriais)

Alfaguara
Alfaguara Juvenil
Alhambra
Alianza/Alfaguara
Altea
Anagrama
Anaya
Bruguera
Casa de Galicia de León
Casals
Colex. Alca
Colex. M. Peleteiro
Concello de Teo
Destino
Diputación de A Coruña
Ed. de la Torre
Ed. S. M.
Edicións do Castro
Follas Novas
Galaxia
Galaxia/S.M.
Juventud
Larousse/Itaca
Lerna
Lumen
Miñón
Montena
Montena/Canal
Nova Galicia
O Facho
Plaza Janés
Sotelo Blanco
Souto S. A.
Tiempo Libre
Timun Más
Xerais
Xerais/Xunta de Galicia
Xunta de Galicia
Xuntanza Editorial

(Coleccións)

"Barco de Vapor"
"A Chalupa"
"A Porta"
"Akal"
"Alfaguara"
"Altea Benjamín"
"Anaya"
"Andel"
"Árbore"
"Austral"
"Biblioteca Didáctica Anaya"
"Casals"
"Clíper"
"Colx. M. Peleteiro"
"Cuatro Vientos"
"Debate"
"Don Don e Dona Dona"
"Ed. S. M."
"Galaxia"
"Gran Angular Juvenil"
"Ir-Indo"
"Maravillas de la Literatura"
"Merlín"
"Raigame"
"Siruela"
"Sotelo Blanco"
"Teo descobre"
"Trolebús"
"Xerais"
"Xunta de Galicia"

(Colaboradores)

A. S.
Adolfo Sugrañes
Agustín Fernández Paz
Agustín Requejo
Alfonso Rey López
Antonio Freire Llamas
Antonio García Teijeiro
Anxos Araúxo
Bernardino Graña
Blanca-Ana Roig Rechou
Blanco Amor
Carmen Boullosa
Claudio Rodríguez Fer
Criselda Espinosa
Cristina Martín
Darío Xohán Cabana
Elena Fortún
Gacía Vilariño
Goy F. Santoja
H. V. J.
Helena Villar Janeiro
Inmaculada Álvarez Pereira
J. D. P.
J. M. Pérez Fernández
J. S.
Jesús Carazo
José Sánchez Reboredo
L. A.
L. M.
L. M. A.
Luis Alonso Girgado
Luis Lamas
M. de Pedrolo
M. Pombo Sánchez
M. Q. S.
M. V.
Mª do Cebreiro R. Villar
Mª Dora Pérez A.
Manuel Allué
Maritza Abeleira
Martín Ventosela
Mercedes Sánchez Pedrosa
Nicole Meister
Novoneyra
Paco Martín
Quintáns Ruído
R. O.
Ricardo Beiras García-Sabell
Santiago Castelo
Úrsula Heinze
X. B.
X. R. P.
Xavier Castro Rodríguez
Xesús Rábade Paredes
Xesús Santos Suárez
Xosé A. L. Dobao
Xosé García Sendón
Xosé M. Salgado
Xosé Manuel Blanco González
Xosé Ramón Pena

A CONVERSA

Este é un artigo co que, inicialmente, pensaba abrir o meu blog. Nel pretendía xustificar a razón, se cadra de todo inxustificable, da miña intención de facer das miñas lembranzas e do meu acontecer de xubilado o motivo dunha conversa infinita con cantos queiran soportarme. Simplemente non foi posible porque algún deses trasnos que entenden destes medios modernos de comunicación quixo borralo cando xa o tiña editado. Para os entendidos parece unha cousa difícil, pero, para os que coma para min estes instrumentos como internet seguen a ter algo de diabólico, pódese dicir que son "pecata minuta".
Fóra, pois, de calquera orde lóxica, aí vai, espero que definitivamente, esta primeira conversa que o autor soñou claramente como introdutoria desta serie que se iniciou fai xa algúns días.
A conversa, un dos modos máis familiares da convivencia participativa, é, no contexto sociocultural no que eu nacín, o remedio máis socorrido contra a soidade, o illamento e a perda de contacto co mundo no que a cadaquén lle tocou vivir. Convérsase para folgar do traballo, para atoparlle unha explicación a aquelas intimidades que nos confunden coa súa falta de sentido, para tomar conciencia de que somos alguén, para escoitala vida que medra ao noso arredor, para decatarnos de que só somos algo cando formamos parte dun conxunto no que os familiares, os amigos, os veciños, os alleos son a razón última da nosa existencia. Por todo isto e por moitas outras razóns a conversa ten de ser esixente consigo mesma, coidada, reflexiva, respectuosa...
O mellor conselleiro que teño escoitado nunca, o refraneiro, dicía sobre a conversa:

Ir á misa polas festas e á saída, na paz do adro, conversar cos vellos deses ditos, costumes e consellos. (Trasufre)
O boi pola corda, e o home pola palabra. (Santa Comba: Alón; Fisterra)
Falando enténdese a xente. (Santa Comba: Freixeiro)
As boas palabras aloumiñan; as malas espiñan. (Cee)
O si e o non, andan sempre en conversación. (Cee)
Cando barbas falan, todos calan. (Santa Comba: Freixeiro)
O lavar, non quita o falar. (Muxía: Agrodosío, Senande)
Gárdate do can que non ladra e do home que non fala. (Santa Comba: Freixeiro)
Deus te libre de home que non fala e de can que non ladra. (Santa Comba: Freixeiro)
Pero sen esquecer nunca que:
Máis vale calar, que mal falar. (Santa Comba: Freixeiro)
Calar, nunca a ninguén fixo mal. (Santa Comba: Freixeiro)
En boca cerrada, non entra mosca. (Santa Comba: Freixeiro)
A millor palabra é a queda por dicir. (Santa Comba: Freixeiro)
Palabra solta, non ten volta. (Cee)
Palabra e pedra solta, non teñen volta. (Cee; Muxía: Santa Mariña)
Falar sin pensar, é tirar sin apuntar. (Fisterra)
Pola boca, morre o peixe. (Corrubedo, Fisterra, Santa Comba: Freixeiro)
Cando penso o que vou falar, despois de dito, dáme que pensar. (Carantoña)
Moito sabe, quen a tempo sabe calar. (Santa Comba: Freixeiro)
O parvo se é calado, pasa por ben asisado. (Santa Comba: Freixeiro)
O que cala, amola a quen fala. (Corcubión)
Cando un cala, dous non riñen. (Camariñas)
Predíca, meu frade: por un oído me entra e por outro me sae. (Corcubión)
Do que non saibas non fales, que é mellor non dicir nada que dicir barbaridades. (Cee: Xallas)
No que non che importa, a lingua moi corta. (Ameixenda)
O que ten a lengua aguda, ten a costilla dura. (Corcubión)
O que fala o que non debe, oe o que non quere. (Corrubedo)
Por adiantado, pido, pois, desculpas, polo meu atrevemento. En calquera caso, ¡que todo sexa para ben!
Mirade se levaba razón, que pouco despois de poñer en circulación este artigo, descubrín que o que andaba buscando, é dicir "CONVERSA",figuraba no apartado de "entregas antiguas". Como teño a sospeita de que isto me vai pasar máis dunha vez, decidín mantelos dous, este e o anterior. Algunha diferencia teñen!

A LITERATURA INFANTIL NOS MEDIOS DE COMUNICACIÓN

–I–
Nesta volta atrás, que, dalgún xeito, é o que é este meu blog, penso que pode ter certo interese ver, aproximadamente, vinte anos despois, o que entón pensaba un profesor de Literatura sobre este aspecto da cultura e, máis concretamente, da literatura infantil nos medios de comunicación escritos. Convidado pola Dirección Xeral de Cultura e Xuventude da Xunta de Galicia a participar nos "Encontros de literatura Infantil" organizados entón por esta institución, no serán do día 17 de Xuño de 1993, tiven a oportunidade de presentar unha comunicación que rotulei "A literatura para nenos e mozos nos medios de comunicación escritos". Facíao, naturalmente, na miña dobre condición de profesor de Lingua e Literatura e de cofundador e colaborador do suplemento cultural de El Correo Gallego de Santiago, El Correo Cultural. Artes y Letras, que na actualidade non é máis ca unha sección literaria no suplemento Edición siete deste xornal compostelán. Só con aquelas variantes mínimas que esixe o cambio de medio e, en certo modo, o paso do tempo –sempre separadas con paréntese–, agardo ter a opotunidade de reproducir aquí, en capítulos sucesivos, dita comunicación.
A miña cominicación, despois do obrigado saúdo a todos asistentes, comenzaba cunha breve introdución sobre o contexto no que pretendía situar a miña reflexión sobre a literatura infantil e os medios de comunicación escritos. O xornal –comezaba a miña intervención– é, en moitos casos, o único libro familiar ao neno e á nena, ao rapaz e á rapaza, que no noso contexto sociocultural –predominantemente, rural, mariñeiro, artesán, pero tamén, urbano e industrial–, fóra dos seus libros escolares de matemáticas, física, historia... os achega ao mundo da letra impresa. O xornal é, sen dúbida, unha fiestra aberta, non só ao mundo do acontecer cotián, senón tamén ao mundo dos grandes acontecementos mundiais. O xornal é, ou quere ser, unha escola aberta á curiosidade dos grandes e dos pequenos, polo menos destes cando teñen a oportunidade de poder follealos unha vez que seus pais os abandonan enriba da mesa da cociña ou do mostrador de traballo.
Estes eran, máis ou menos, os supostos básicos daquel grupo de profesores que no mes de Outubro de 1984, unha vez convencida a dirección de El Correo Gallego, nos dispuxemos a poñer en marcha o proxecto daquel suplemento semanal que acabaría vendo a luz baixo o rótulo de El Correo Cultural. Artes y Letras. Persoas membros dun mesmo colectivo, o mundo da educación, pero, evidentemente, con preocupacións sociais, políticas e relixiosas moi diferentes. O pequeno manifesto publicado no primeiro número do novo suplemento, o domingo, día 7, de 1984, é suficientemente expresivo desta pluralidade do grupo, composto polos profesores Luis Alonso Girgado, Xavier Castro Rodríguez (incorporado ao grupo algo máis tarde), Guillermo Domínguez Santos, Joaquín Lens Tuero, Xesús Rábade Paredes, José Sanchez Reboredo e eu mesmo. O texto dicía literalmente: "Un grupo de colaboradores –escritores, profesores y críticos de distintos ámbitos– tratará de dar actualidad a todo lo que sea noticia en campos como literatura, cine, artes plásticas, novedades científicas, etc. Todo ello con especial atención a lo que se produzca en Galicia y con absoluta independencia en su vehículo expresivo, sea gallego o castellano."
Quero adiantar que El Correo Gallego e, máis concretamente, o seu irmán La Noche, sempre tivera amosada unha especial preocupación polo mundo da cultura, ocupando, por dereito propio, un lugar de privilexio no ámbito do xornalismo galego, con suplementos como os xa citados Plumas y Letras e, sobre todos, o Suplemento del sábado.Máis tarde algúns dos compoñentes deste grupo teríamos a oportunidade de explicar en publicacións como Plumas e Letras en "La Noche" (1946.1949) e La Noche. Suplemento del Sábado (1949-1950), realizados, ámbolos dous traballos pola sección de Literatura do Centro Ramón Piñeiro e publicados por esta mesma institución (1996). Contexto xornalístico no que pretendía situarse o novo suplemento El Correo Cultural. Artes y Letras.

¡MARIANGULO, MARIANGULO!

(Tal como lles prometín, voulles contar un conto colorado que lle escoitei ao meu pai cando eu non contaba máis de nove anos. É moi atrevido, pero ten, como todos os contos o seu interese didáctico.
Unha das virtudes máis estimadas no contexto cultural deste conto é, sen dúbida, a agudeza. De ninguén se pode dicir nada mellor que que “é listo como un allo”. En consecuencia, o defecto que máis nos doe en alguén a quen estimamos é, sen dúbida, a estulticia. Todo o mundo sinte pena daquel do que se di que ten pouco siso. Pois ben, este conto o que quere é poñer de relevo as consecuencias de disfrutar ou ser vítima, respectivamente, desta virtude e defecto, situación que neste caso se agrava coa presencia do terrible vicio da curiosidade. Como dí o refraneiro, "ao que moito quere saber dáselle o cu a lamber".
O castelán empregado no desenlace polo home rico non fai máis que, coma en todos os contos, criticar a fachenda do pobre babiolo, vítima da súa propia estulticia.)
Unha vez había un home rico que tiña unha muller moi fermosa e dúas fillas tan fermosas ou máis que a mesma nai. O home non cabía en si de satisfacción. Soubera escoller ben cando se casou e as fillas, como non podía ser doutro xeito, saíron á nai e ao pai.
Pero chegou o tempo de casalas e o home rico non dubidou en gastar nos vestidos e nos zapatos das dúas mozas todo o que fixera falta, organizando mil festas e xuntanzas para que os convidados puideran coñecelas e desexalas. Un chufón de moita sona na comarca recibiu o encargo do home rico de viaxar a outras terras para dar a coñecer a súa casa e incitar a mozos de valer a que viñeran pretender tales rapazas. Os dotes que agardaban aos afortunados eran tan prometedores que, necesariamente, en canto foran coñecidos, tiñan de espertar a cobiza dos mozos máis ricos de preto e de lonxe.
Un día, cando o home rico folgaba feliz na súa casa, na compaña da súa fermosa muller e das súas fermosas fillas, chamou á porta unha fermosa dona, moi ben vestida, que dixo viaxar en peregrinación a Nosa Señora da Barca para agradecerlle á Virxe o favor de ter salvado dun naufraxio ao seu marido cando volvía de América nun dos seus barcos. A señora, que era moi faladora, contoulles que levaba xa máis de dous meses de peregrinación e que, ao darse conta que se ía facer noite, acordara confiarse á xenerosidade daquela casa e pedir pousada por unha noite.
Os peregrinos, sobre todo cando viñan de moi lonxe, eran sempre moi ben recibidos nas casas podentes, aproveitando, incluso, a familia que os acollía para que os veciños puideran escoitar as moitas historias que oíran ao longo do camiño. Entre estas non eran as menos interesantes as que referían modos de curar determinadas doenzas e os milagres que tiñan lugar en máis dun santuario do camiño.
E logo vostede ¿cómo se chama? preguntoulle o home rico.
Pois, verá vostede, a min chámanme Mariangulo contestoulle a peregrina.
Entenderá, boa señora quixo insistir o home rico, que me chame a atención que unha dona da súa calidade se atreva a unha viaxe tan longa e perigosa sen outra compaña que ese bordón no que se apoia. E voste disimule a miña curiosidade.
Non ten por que se disculpar. Verá vostede. Cando me trouxeron a noticia de que o barco no que navegaba o meu marido fora tragado polo mar tiven por moi certo que daquela non se podía salvar. ¡O mar élle tan grande!
¡Enténdoa! compadeceuse o home rico.
Como, sen dúbida, entenderá que nunha situación así non tivera ningún inconvinte en ser tan xenerosa con Nosa Señora da Barca, aínda tendo escoitado moitas veces que milagres máis grandes tiña feitos noutras ocasións. Prometer, pois, facer esta peregrinación soa e a pé pareceume o menos que podía facer se a Milagrosa de Muxía podía devolverme o meu marido san e salvo. E xa ve vostede, aquí estou intentando dar cumprimento á miña promesa.
Non sabe, señora exclamou conmovido o home rico, canto me admira a súa profunda relixiosidade e a súa devoción a Nosa Señora. Deixe que lle diga que toda a miña familia, a miña muller e as dúas miñas fillas e eu mesmo, nos sentimos moi honrados podendo ofrecerlle a nosa casa. Tome posesión dela como se fora súa e quédese aquí os días que queira.
A muller e as fillas, que estiveran presentes naquela conversa, achegáronse á fermosa dona e, despois de bicala nas dúas meixelas, acompañárona até dentro da casa cedéndolle o mellor sitio na lareira ao lado do lume enriba do que fervía barulleiro un pote de papas de millo. A dona deixouse atender e acomodouse o mellor que puido no lugar que lle sinalaron. A muller e as fillas do home rico non sacaban os ollos dela. ¡De verdade era tan fermosa! O home rico, atentamente vixiado polas súas mulleres, non tivo máis remedio que disimular a súa admiración.
Eran preto das doce da noite cando a peregrina, despois de contar mil e unha historias e a súa propia, suxeriu a conveniencia de deitarse. Ao outro día pensaba reemprender a súa viaxe cara a vila de Muxía.
Mariangulo pode dormir esta noite na miña cama –dixo a filla máis nova. As noites neste tempo son moi frías e xuntas podemos quentarnos unha a outra.
A verdade dixo moi rápida a peregrina é que iso mesmo o ía suxerir eu. De certo son tan frioleira que as noites son para min o maior castigo desta peregrinaxe.
Pois ¡non se diga máis ! estivo de acordo a muller do home rico e vamos todos á cama.
Deitáronse todos. Mariangulo que era un mozo disfrazado de muller fíxolle pasar á filla máis nova do home rico a noite máis leda e feliz da súa vida. A moza, desexosa de repetir tan fermosa experiencia, pediulle ao seu pai que obrigaraa Mariangulo a descansar un día máis, xa que o santuario de Nosa Señora da Barca quedaba xa moi preto e non facía falta que reemprendera a súa peregrinación con tanta présa. ¡Despois de todo que ían dicir os que a escoitaran de volta para a súa casa da atención que lle dispensara unha familia tan ben acomodada!
A irmá máis vella e a súa nai estiveron de acordo coa moza e insistíronlle ao amo da casa en que intentara que a peregrina descansara algún tempo máis antes de volver a poñerse en camiño.
Xa ves, Mariangulo díxolle o home rico moi compracido que todos queren que nos honres algúns días coa túa compaña. Unha vez que teñas descansado o necesario poderás continuar a túa peregrinación tranquilamente.
Mariangulo, que era o que estaba desexando, agradeceulles tantas atencións e prometeulles quedar dous días máis. A rapaza coa que pasara a noite e que, polo que acababa de escoitar, quería pasar algunha máis estaba louca de contento.
Pero a irmá maior quixo saber porque a súa irmá máis nova amosara tanto interese en que Mariangulo non volvese xa ao seu camiño.
Oe díxolle a súa irmá ¿tan ben o pasaches coa invitada que queres que se quede uns días máis na casa?
¡Si che contara! confesoulle a irmá ¡Foi algo marabilloso! ¡Eu nunca sospeitei que alguén che puidera facer tan feliz!
E contou e contou e non parou de contar. Tanto que a irmá maior empeñouse en que Mariangulo se deitase aquela noite con ela. Despois de todo, con súa irmá xa o fixera a noite anterior. A irmá máis nova non tivo máis remedio que consentilo e a Mariangulo pareceulle moi ben. A irmá máis vella tampouco estaba nada mal!
¿Cómo che foi? preguntoulle ao outro día pola mañá a irmá máis nova.
Tiñas toda a razón. contoulle a afortunada Se o ceo é así de marabilloso ben vale a pena o que hai que sufrir para ganalo.
O problema era que as dúas irmás querían dormir a nova noite con Mariangulo e tanto insistían e até tanto se acendeu a súa liorta que a nai, sorprendida daquel interese das súas fillas por dormir con Mariangulo, acabou con tal enfrontamento tomando a decisión de deitar a peregrina con ela. A verdade é que non lle cabía na cabeza aquela teima das fillas. ¿De verdade, pensou, valería tanto a pena unha noite con aquela muller?
E Mariangulo tamén soubo facer feliz á muller do home rico.
¿Qué dis, mamá? –dixeron as dúas irmás. ¿Estás convencida agora da razón que tiñamos para querer deitarnos con Mariangulo?
Sí, nenas disimulou súa nai, agora xa sei porque insistíades tanto en deitarvos con ela. Verdadeiramente é algo marabilloso.
O home rico, sorprendido con tal comportamento da súa muller e das súas fillas, pensou para si: Se esta muller pode facer tan felices na cama a outras mulleres ¿qué non será capaz de facer con un home? E sen darlle máis voltas ordenou arranxar unha excursión coas tres mulleres e Mariangulo facendo que a muller e as fillas saíran diante e quedándose atrás coa peregrina para recoller algunhas cousas que logo usarían cando estiveran no campo. As mulleres estiveron de acordo e Mariangulo tamén.
Maraiangulo díxolle o home rico cando estiveron sós na casa, ¿Por qué non me contas como fixeches tan felices á miña muller e ás miñas fillas? ¡Estaríache tan agradecido! ¿Queres facelo?
¡Dende logo! contestoulle Mariangulo. Mete a cabeza dentro desta artesa e baixa os pantalóns.
O home rico non as tiña todas consigo. ¿A que viña todo aquilo? Pero a curiosidade puido máis que o medo e levantou a tapa da artesa e, como lle pedira Mariangulo, meteu a cabeza debaixo dela. Mariangulo apretou a porta da artesa contra a cabeza do home rico e, baixándose os pantalóns, disfrutou canto puido do cu do pobre mamalón curioso.
O home rico chegou ao campo onde o agradaban inquedas a súa muller e as súas dúas fillas. As tres correron desacougadas cara ao home rico, berrando:
Pero ¿onde queda Mariangulo?
O home rico, limpándose a suor que corría abondosa pola súa fronte, exclamou:
¡Mariangulo, Mariangulo! ¡Que a vosotras tres fornicó y a mi me ha dado por el...!

O CONTACONTOS

Teño ganas de deixar folgar un pouco este tema da literatura de tradición oral. Pero non podo esquecer que esta foi a primeira fonte das miñas curiosidades infantís e, en certo modo, o primeiro e máis forte convite a iniciar a lectura dos libros. ¡Canto teño disfrutado con eses mestres que son todos os contadores de historias!
O contacontos, home ou muller, aparece diante dos que escoitan as súas historias como unha persoa moi sabida, con moita experiencia da vida. E cando o oínte é un neno ou nena, un rapaz ou rapaza, o contacontos é, ademais, un xenio, un mago con poderes sobrenaturais capaz de convocar e facer presentes aos máis insospeitados personaxes e acontecementos.
Dende a miña primeira publicación dun ramallete de contos, Antoloxía de contos populares de Galicia (1993), até a miña Escola da lareira (2007), sempre tiven moi presentes a algúns dos moitos contacontos que teño escoitado ao longo da miña vida. Sempre, teño de recoñecelo, sentín unha enorme debilidade polo conto popular e unha grande admiración polas persoas que os contan. Lembro con especial agarimo, de entre estas, a miña avoa materna, Mamamaría, unha muller excepcional, se cadra un pouco meiga, pero a mellor madriña que a sorte me puido deparar. Ademais dos ovos de Pascua, que eran unha obriga, sempre que lle escribía unha carta para os meus tíos Manolo e Lino, en Bos Aires e Montevideo respectivamente, Mamamaría agasallábame con abondosas e delicadas merendas e unha cunca de leite de cabra que ela muxía para min sempre que a visitaba na súa casa. Miña avoa paterna, Xoana, fartábanos a todos os netos, unha boa manada, coas súas fornadas de pan branco que cocía polas festas do mes de Agosto. Os seus contos, moi ao contrario do que acontecía cos de Mamamaría, sempre contos de meigos e meigas, de defuntos e de aparecidos, de demos e de trasnos, os da avoa Xoana sempre eran contos de risa e de picardías. A ela facíalle gracia que miñas primas taparan os oídos para non escoitarlle aqueles contos que logo llñe tiñan que confesar ao crego. Mamamaría era unha muller moi seria, a avoa Xoana sempre estaba de risa. Manuel de Perilla e o meu primo Ramón da Cruzana eran un mundo interminable de contos. A meu primo gustábanlle os contos de curas e a Manuel de Perilla, un homiño maior, solteiro e solitario, gustábanlle todos. Axudarlles en algún traballo, como coidándolles as vacas que pastaban no prado, podía significar un ou varios contos. Hai que dicir que tanto aos meus primos coma a min non nos importaba que nos contaran un mismo conto varias veces. Se cadra porque sempre había algunha novidade en cada vez que os contaban.
Endebén, dos contacontos que eu coñecín, a persoa que máis contos sabía e que mellor os sabía contar era meu pai. A xente dicía que a maioría os inventaba el mesmo, confundindo, se cadra, o diferente modo de contalos cando o facía a petición dos siareiros que acudían polas noites ás xuntanzas que se celebraban no seu taller de zapatería ou cando contaba un conto para explicarlle algo a un dos seus aprendices, ben que se poida dicir que a maioría das veces meu pai contaba os contos á petición, é dicir, contaba o conto que en cada momento lle pedían. Sen dúbida, o que máis lle gustaba a xente non era o conto en si mesmo senón o modo como o meu pai o contaba, sempre con tal respecto ao seu relato que non dubidaba un intre en interromper o seu traballo para escenificar mellor determinados momentos do mesmo. Eu, aínda que procuraba esconderme, case sempre tiña que abandonar o local. O contacontos era, neste sentido, de todo inflexible coa miña desmedida curiosidade.
En xeral, tal como acontecía cos contos da miña avoa Xoana, os maiores eran abondo permisivos cos nenos e nenas. Os contos colorados, dos que dicía o antropólogo Xosé Manuel González Reboredo "Os contos en contexto", en Galicia de conto, 2005)
que “teñen todos eles un denominador común, o de aludir á sexualidade" non eran precisamente os que merecían un maior coidado por parte dos narradores cando había roupa estendida. Despois de todo, os pequenos sabían destas cousas moito máis do que lles puideran ensinar os maiores. Eran mesmo os contos de medo, de mortos e de aparecidos, de bruxas e bruxos e do demo os que desacougaban máis aos pais dos cativos, quizás porque os seus pesadelos nocturnos non os deixaban dormir.
Prométovos un destes contos colorados para a próxima entrega. Meu pai, a quen llo escoitei, rotulábao "¡Mariangulo, Mariangulo!". Nunca me atrevín a publicalo e, non obstante, meu pai non me fixo saír fóra do taller aínda que eu non tiña entón máis de nove anos. Se miña nai protestaba diante destas liberdades do meu pai, el sempre contestaba:
–Non te preocupes, muller. O que non entenda non lle fai ningún dano e o que entenda, moito menos.

A LITERATURA DE TRADICIÓN ORAL

Terei que volver moitas veces sobre esta cuestión. É unha teima miña. O outro día lembraba o conto popular "O faco e o lobo". É un conto educativo.
Sempre falei con reticencias da educación, un sistema social de integración do individuo ao que teño dedicado os mellores anos da miña vida. Non me importa recoñecelo: eu nun fun un educador mellor ou peor ca maioría dos meus compañeiros de profesión. Pero sinto a necesidade de convidar aos que me queren escoitar a que reflexionen sobre a trascendencia desta actividade. Deixando de lado a ciencia-ficción, hoxe por hoxe non hai ningún invento máis importante para a formación do ser humano, para a conformación da súa personalidade, do seu modo de enfrontar o seu futuro, como a escola. Pero sería unha grande inxenuidade pensar que o labor desta non pasa de proporcionarnos un instrumento, sen dúbida da máxima utilidade, para o noso desenvolvemento como seres humanos. A escola é moito máis. É, por enriba de calquera outra cousa, a conformadora da nosa identidae, da nosa maneira de ser, de pensar, de sentir... Nós, queirámolo ou non, non somos máis ca o resultado dun labor educativo no que a escola, por enriba incluso do esforzo e dedicación dos propios pais, ocupa un lugar do máximo protagonismo.
A escola, a escola tradicional, ten, endebén, renunciado, polo menos nunha parte esencial, un auxiliar tan fundamental como a tradición oral do contexto cultural ao que pertence o escolar. En boa medida, dun xeito inconsciente, ou, se cadra, non tan inconsciente, empeñada na imposición dun modelo previo de individuo que, entre outras cousas, supón o esquecemento e aniquilación do modelo primitivo que identificaba ao seu educando.
Loitador, dende sempre, na defensa da singularidade dos diferentes pobos e culturas, en definitiva, da singularidade do individuo, para min resulta un esforzo dunha enorme trascendencia todo intento de recuperación da memoria do noso pasado. Un ámbito no que a literatura de tradición oral ocupa un lugar privilexiado. Entenderase, pois, que volva unha e outra vez a este universo cultural no que a xente do meu pobo, non fai aínda moito tempo, conversaba das súas cousas, intentaba resolver as súas dúbidas, pensaba atopar a solución a moitos dos seus problemas. Renunciar esta herdanza de séculos é tanto coma renunciar ao máis auténtico de nós mesmos.
O meu traballo A escola da lareira –Ed. Tososoutos, 2007– é un destes achegamentos a este mundo, no que intento ofrecerlle ao lector un encontro consigo mesmo a través das súas propias lembranzas. Coido que é un exercicio interesante de humildade e, por que non, de orgullo de sermos quen somos.

CONTOS DE TRADICIÓN ORAL

O FACO E O LOBO
Contar contos pola noite á beira da lareira é para moita xente un modo de entretemento, unha maneira de recuperarse dos duros traballos do día. Unha función do conto de non menos valor que os contidos das súas ensinanzas. Pero tamén ten esta actividade un escuro sentido ritual e máxico. Poderse rir, por exemplo, como tan frecuentemente o fai o conto popular, das poucas luces do lobo, sen dúbida un dos animais máis temidos pola comunidade, non deixa de ser un modo de espantar e alonxar o medo que produce a súa presencia. Este conto que escoitei en Bazar de Santa Comba (A Coruña) e que reproduzo aquí literalmente pode ser unha boa proba disto que estou a suxerirvos.

Había unha vez unha familia que tiña un faco moi bo. Tódolos días lle arranxaban ben a corte para dormir e lle daban unha boa manchea de toxos ben picados, mesturados con herba. Pero, cando se foi facendo vello e o seu servicio diminuíu, os coidados da familia tamén foron a menos. Tanto é así que moitas veces, non só se conformaban con soltalo na chouza para que pacera o que poidera, senón que, incluso, o deixaban dormir fóra esquecéndose de ir buscalo.
Un día, cando estaba pacendo no monte, atopouse co lobo, que o saudou moi antentamente:
-¡Bos días, Pedro!
-¡Bos días, Xan! -respondeu o faco.
-Eu queríate comer -seguiu o lobo.
-Querías, ho, querías, pero estou moi fraco. Espera uns días máis para que engorde algo.
-¡Tes razón, que moi gordo non estás! –recoñeceulle o lobo-. Déixote logo até mañán; pero para mañán virei a por ti.
O lobo marchou e o faco pensou que malo sería que os amos non viñeran por el antes do outro día. Pero non foi así e o tontiño do lobo volveu máis ou menos á mesma hora atopando ao faco pacendo moi tranquilo.
-¡Bos días, Pedro! –saudouno de novo o lobo.
-¡Bos días, Xan! –contestoulle moi cortesmente o faco.
-Hoxe veño para comerte –díxolle o lobo.
-Virás, ho, virás; pero aínda non estou moi gordo. Espera polo menos un día máis.
E o lobo, como era tan parvo, marchou outra vez. Pero os amos do faco tampouco viñeron recollelo aquel día.
O lobo volveu ao outro día e díxolle ao faco:
-¡Bos días, Pedro!
-¡Bos días, Xan! –contestoulle este.
-Hoxe voute comer –díxolle o lobo-. Estás listo?
-Estou, ho, estou –estivo de acordo o pobre do faco-. Hoxe xa estou un pouco máis gordo.
-Por onde queres logo que empece? –preguntoulle o lobo.
-Empeza polo pernil de atrás –díxolle o faco.
O tonto do lobo púxose detrás do faco e, cando lle ía botar os dentes ao pernil, o faco arreoulle unha patada que tirou con el moi lonxe.

CONSELLO: Non esquezas o refrán que di: "Non deixes pra mañán, o que poidas facer hoxe." (Buxantes, Camariñas, Corcubión).

O CAMIÑO DE CADAQUÉN

Discúlpome dende agora mesmo pola miña teima en insistir na importancia do camiño que cadaquén ten de escoller e continuar durante a súa vida. Esta, ao fin e ao cabo, non é máis ca iso, un camiño.
Pois ben, nesta escolleita tan trascendente para todos nós, os libros, ou, se se prefire, as nosas lecturas, teñen moito que ver. Algo que entenderon moi ben as institucións relixiosas e, en xeral, todas as sociedades cultas con vocación de continuidade. O ensino, que moitos prefiren nomear claramente, sen andrómenas, como "educación" -educare: conducir, llevar a--, foi dende sempre o instrumento máis utilizado para controlar esta elección, censurando todo aquilo que puidera desviar ao futuro acólito ou cidadán do camiño previamente sinalado. Outro día volverei sobre esta cuestión da censura, moitas veces perfectamente disimulada baixo etiquetas aparentemente tan inocentes como "libros para nenos", "libros xuvenís", "lecturas relixiosas", etc. De momento conformareime con falarvos dalgúns libros que eu tiven a fortuna de poder ler.
O certo é que todos, dunha ou doutra maneira, dependemos dos outros para decidir, libremente, o libro que queremos ler. Os consellos dos pais, dos profesores, das persoas maiores... non pasan neste contexto de seren puntos de vista interesados. O atractivo dun rótulo suxerente, o texto anunciador dunha lapela ou contraportada non són, ao fin e ao cabo, máis ca propaganda, é dicir, recursos comerciais para seducir ao posible lector. Felizmente, non obstante o poder inmenso da publicidade, tal escolleita só se fai dende o suposto do que desexamos atopar. É o que queremos saber o que nos estimula para enfrontarnos á lectura dun libro determinado. A mesma publiciade só alcanza toda a súa eficacia cando, previamente, sospeita o que de verdade desexaría atopar un lector concreto, dunha idade e nivel culturais concretos.
A miña condición de profesor de Literatura, e de educador, tenme feito reflexionar moito sobre a clase de libros que debía aconsellarlles aos meus alumnos e alumnas. Primeiro, para espertarlles a curiosidade pola lectura e, despois, para que puideran ver nesta actividade algo máis ca un momento de lecer. Neste sentido sempre me desacougaron as orientacións educativas que lle reservan, en exclusiva, esta función orientadora, aos profesores de Lingua e Literatura. Se cadra, mesmo, porque a deformación profesional destes non lles consinte saírse dos lindes que impón o coñecemento dos diferentes xéneros literarios. Con moitas posibilidades, sen dúbida, pero con moitas menos das que pode proporcionar unha visión non necesariamente literaria.
Como quen non quere a cousa e, sempre, abusando da miña coñecida heterodoxia como profesor, sempre incluín nas miñas listas de lecturas aconsellables libros como Dioses, tumbas y sabios, obra de divulgación histórica, do escritor alemán C.W.Ceram, ou Cuerpos y almas, do escritor francés M. Van der Meersch.
Independentemente doutros valores, o lector vai atopar na lectura da primeira destas dúas obras o alento e a forza para enfrontar un futuro dedicado á investigación arqueolóxica e, en xeral, histórica. Unha lectura que pode agradar a moitos lectores, pero que, sen dúbida, acenderá entusiasmos naquel e naquela que logre vivir con verdadeira emoción a viaxe á que nos convidan os cinco libros nos que se divide esta obra, ao encontro, respectivamente, co mundo grego, co Antigo Exipto, con Mesopotamia, coas civilizacións precolombinas e con nós mesmos e os nosos soños en "Sobre los libros de historia de la arqueología que todavía no pueden escribirse". Un percorrido no que, a través dunha serie de notas biográficas, se fai posible a compaña de personalidades tan curiosas no mundo da Arqueoloxía como Heinrich Schliemann, Jean-François Champollion, Paul-Émile Botta, e Howard Carter.
Na lectura de Cuerpos y almas o amante da Medicina vai poder vivir o drama dun médico mozo, Michael, capaz de renunciar a todo por salvagardar e defender a súa idea dunha auténtica medicina, para el máis próxima á natureza que a unha concepción mercurial, máis interesada na saúde do próximo ca no negocio que poida representar o seu exercicio. A actual superación dalgunhas teorías médicas defendidas por M. Van der Meersch, non devalúan, en absoluto,o mérito enorme desta obra, capaz aínda hoxe de orientar verdadeiras vocacións médicas.
Cada libro, en fin, é un camiño do lector cara a si mesmo.

LIBROS PARA VOLVER A LER

AS MIL E UNHA NOITES

Tal como anunciaba no meu primeiro achegamento ao lector, dende este blog, vou intentar traer á memoria a lembranza dalgunhas das miñas lecturas que, co paso do tempo, seguen aínda a estimular a miña curiosidade. Quero adiantar que non intento ningunha orde determinada, deixándome levar en cada momento polo título ou autor que primeiro me veña á cabeza. Tampouco pretendo establecer ningún tipo de xerarquía entre os autores e obras que o meu capricho queira seleccionar. Sempre fun partidario da denostada "crítica de escaparate". Simplemente, ignoro ou esquezo aquilo que non me gusta. Podo, de certo, ofrecerlle a quen queira escoitarme, ou lerme, as vantaxes do camiño que en cada caso eu andiven como lector; pero, en absoluto, coa intención de que tal ofrecemento poida suxerirlle a renuncia do seu propio.
Teño a seguranza de que o primeiro libro que eu lin ou, polo menos, o primeiro que me causou unha fonda impresión foi, sorprendentemente, unha edición hispanoamericana de Las mil y una noches. Aínda que parece que non se trata, nin moito menos, dun caso único. Dende logo, o meu pai, que tiña as súas dificultades para ler, sempre amosou unha enorme curiosidade por libros como este ou por outros non menos sorprendentes, como O Antigo Libro do Sâo Cipriano, Os tesouros de Galicia, Maxia negra, un voluminoso libro de química e 2000 Proedimientos Industriales Al Alcance De Todos de Formoso, que gardaba na hucha na que os veciños gardaban o trigo para faceren as filloas do Antrido.
Para poder saber que segredos gardaban tales libros tiven que me facer o enfermo durante moitos domingos aproveitando o tempo que meus pais e meus irmáns
me deixaban só mentres eles ían á misa. Como se roubara, achegábame ao misterio daqueles libros que meu pai escondía con tanto coidado para descubrir os segredos que se disimulaban nas súas páxinas. A manía de miña nai por mudar de sitio as chaves da hucha onde meu pai metía aqueles tesouros tenme feito perder máis dun domingo de enfermidade, algo, de certo, que non me aforraba ter que lle confesar un pecado máis ao pobre do crego que non acababa de entender que meu pai non me deixara ler aqueles libros "de contos". Non fai falta dicir que na miña confesión nunca se falou máis ca "duns libros de contos que tiña o meu pai na casa e que el lles lía algunha vez aos empregados e siareiros no seu taller de zapatería.
Lin de cabo a rabo o Sâo Cipriano e o libro dos tesouros de Galicia, superando bastante ben o atranco que representaba o feito de estaren, respectivamente, en portugués e en galego. Só o da Maxia negra se me resistiu totalmente, non só porque estaba en portugués como o Sào Cipriano, senón polo medo que me impuxo aquela advertencia que aínda hoxe non teño superado de todo e que dicía así: "Se te trabucas no momento de ler calquera dos esconxuros deste libro, tes que volver a lelo de revés dende o sitio onde te confundiches até o principio". Diante da posibilidade dun trabucamento, que me pareceu moi fácil, o mellor era non meterse en fregados, aínda que nunca deixara de tentarme o esconxuro para facerse invisible.
Coa lectura dos dous primeiros libros medrou en min a curiosidade que é tan natural en todos os nenos polos temas de misterio, comprando, sempre que me foi posible, calquera libro relacionado co ocultismo e o mundo das lendas, conservando na actualidade unha edición brasileira do Ciprianillo, dúas portuguesas, unha galega, unha mexicana, unha peruana, unha arxentina e catro españolas.
Serían, non obstante, Las mil y una noches as que, definitivamente, acabarían conquistándome. As súas historias encheron a miña cabeza de neno de fantasías. A "Historia do mercador e o xenio" e o "Conto da gacela" serviron para que eu escribira a miña primeira obra dramática baixo o título de "O mercador e a cabra" que con meus irmáns e o meu primo Avelino puñemos en escea no comedor da nosa casa de Vilarnovo. Un camiño que non ía ter continuidade deixándolle o seu sitio ao "conto" como relato de tradición oral. Non fai falta insistir aquí no interese que dende sempre espertou en min a cultura popular en todas as súas manifestacións. Preto dunha ducia de publicacións acreditan suficientemente a forza desta vocación.
Moito tempo despois daquelas experiencias infantís, tería a oportunidade de publicar en Galicia de conto, en colaboración co antropólogo Xosé Manuel Sánchez Reboredo, a versión que Noia Campos –Contos galegos de tradición oral, (2002)- nos ofrece en "O boi e o burro" da "Fábula do asno, o boi e o labrador".
A lectura dun libro é sempre, ademais dunha aventura, o descubrimento de novos camiños cara ao coñecemento do universo e de nós mesmos.