martes, 28 de febrero de 2012

SOBRE LITERATURA FEMININA

ELVIRA SOUTO: "VIAGENS NA LITERATURA"
Non anda, de certo, moi sobrada a bibliografía en lingua galega de traballos que acometan a empresa de abrir camiños de comunicación entre o lector e a obra literaria. É posible que non lles falte razón ós que defenden toda intromisión allea á curiosidade do primeiro e á multisignificación da segunda. Sen dúbida, cada lector debe buscar en cada obra a resposta persoal á pregunta persoal que dende si mesmo, dende a súa singular urxencia lle formula a súa propia curiosidade. E, naturalmente, sen axudas de luminarias que, con frecuencia, máis contribúen a súa propia desorientación que a descubri-lo sentido secreto que se lle oculta. Pero na lectura, coma en todo camiñar polos vieiros marabillosos da arte, hai, coma na vida mesma, un esforzo necesario de aprendizaxe que só un exceso, perigoso, de inxenuidade, pode descoñecer e menos aínda menospreciar. Quero dicir con todo isto que o libro de ensaio, sobre todo o de carácter didáctico, parece inevitablemente destinado só a un lector estudante, moi especializado e con determinados intereses moi concretos. Unha situación que está a influír máis da conta -sen dúbida existen outras razóns menos santas- na falta do estímulo necesario para que autores e editoriais asuman o risco de poñeren ó servizo do público libros desta natureza, ensaios e estudos que sirvan de guías e de instrumentos de penetración nos segredos de saberes e praceres artísticos que poidan enriquece-la nosa capacidade de lograrmos ser máis nós mesmos. ¿Por que, por exemplo,só se aconsellan coma lectura para os mozos e mozas de Bacharelato obras de creación? ¿Por que se renuncia, sen máis, a espertar nas rapazas e rapaces a curiosidade por un xénero tan importante coma o ensaio? A lectura -teño que confesalo- de Viagens na Literatura de Elvira Souto, en Edicións Laiovento, é a culpable destas miñas demoradas reflexións que, evidentemente, non son novas nos meus comentarios nestas follas de EL CORREO GALLEGO. Unha sorpresa tanto pola calidade do traballo que nos ofrece a autora coma pola escasa frecuencia con que en lingua galega se enfrontan tarefas desta clase. A un, que leva moitos anos dedicados ó ensino desta disciplina, gustaríalle ter moitos menos anos para poder ser alumno dunha profesora que ten a xenorosidade de agasallárno-lo seu esforzo coma investigadora nun libriño tan doado e pracenteiro de ler coma eatas Viagens na literatura. ¿Que outra cousa é, se non, un ensaio? E non podo deixar de pensar, nin case de me perdoar, que un traballo así poida parecer reservado só para algún profesor curioso de atopar novas maneiras de espertar nos seus alumnos as inquedanzas que un día foron as súas propias inquedanzas. Elvira Souto, que é Profesora Titular na Escola Universitaria de Formación do Profesorado de Ensino Básico de A Coruña, reúne neste libro seis ensaios de crítica literaria que, a través de seis obras diferentes -De catro a catro de Manuel Antonio, Scórpio de Ricardo Carvalho Calero, Amor de Artur de Xosé Luis Méndez Ferrín, Si o vello Sinbad volvera ás illas de Alvaro Cunqueiro, O mosteiro de Agustina Bessa Luís, e O ano da morte de Ricardo Reis de José Saramago- intenta descubri-lo sentido profundo, e sempre novo, dun tema tan universal coma a viaxe no universo literario. Como ela mesma adianta na introdución, co obxectivo prioritario de "indagar -explorando a superficie, os meandros e os interstícios dos textos- os procesos polos quais diferentes autores contemporáneos representarom, no modo estético e na perspectiva ideológica que a cada um som próprios, a alma, a terra, o tempo e a aventura de algúns velhos heróis andarilhos e de outros mais modernos aspirantes às honras literárias a quem os seus autores destinarom tambén às surpresas do caminho". Os textos en canto unidades autónomas, pero tamén a vontade e intención dos propios autores. É dicir, ¿por que, mesmo, este tema en situacións e autores, evidentemente, tan diferentes? ¿cal é o sentido singular, e común, de cada obra estudada? ¿cal a pretensión significativa de cada autor?... Importa pouco, penso, a dificultade ou antipatía que nalgún lector poida esperta-la preferencia da autora por unha opción distinta da normativa oficial no galego por ela enpregado. As razóns estéticas poden xustificar posicionamentos concretos no ámbito da creación -sen dúbida, no estilo de Elvira Souto non falta esta preocupación-; pero cando se trata dunha obra esencialmente informativa, dun ensaio, a precisión, a exactitude, a claridade,o rigor...deben xustificar, cando estas condicións se cumpren suficientemente coma neste caso, calquera elección que o autor realice na determinación da lingua da súa comunicación. Pode, claro, cada profesor propoñer ó seu alumno o modelo lingúístico que, dende unha posición de honradez científica, coide a máis adecuada en cada caso, sempre, naturalmente, cando outras condicións, se cadra menos xustificables pero ás veces máis poderosas, non esixan outra cousa. Limitación que non se xustifica en ningún caso no ámbito concreto da creación. ¿Imos renunciar, por exemplo, coñecer algo simplemente porque non se nos transmita a través da nosa propia lingua? ¿Podemos, por outra parte, impoñerlle ó creador a lingua con que el mesmo desexa elaborala súa obra? Desexaría, non obstante, precisar que, dende o meu particular punto de vista, sería bo, para a autora de Viagens na Literatura e, en xeral, para tódolos investigadores que desexan transmitírno-los resultados dos seus descubrimentos e das súas conquistas, que, nunha perspectiva didáctica, é moi importante acertar a renunciar opcións que, se no plano inmediato da propia investigación se xustifican pola necesidade dun rigor sempre desexable, no plano da comunicación, é dicir, no momento de intentar facelos asequibles a un público non especializado nas técnicas empregadas no laboratorio da investigación ou creación, poidan representar máis ben un atranco para a comprensión da mensaxe que se desexa transmitir ca unha axuda para o encontro e o goce daquilo que se agasalla. Trátase, sen dúbida, de planos diferentes que se o investigador se resiste a separar, no caso do creador resulta pouco menos que un imposible. O esforzo, ende ben, sobre todo do investigador por lograr unha forma de comunicación que esixa o menor número posible de condicións previas por parte do receptor non só é unha calidade especialmente estimable do seu traballo, senón un modo xeneroso de contribuír ao intercambio de saberes e experiencias.e aplaudir. ¿Ou será, se cadra, unha pretensión absurda, intentar que o libro de ensaio volte á escola? Persoalmente, o que diminúe sen dúbida o veradeiro valor que poida ter esta pretensión, non teño ningunha dúbida de que moitos alumnos e alumnas de Bacharelato disfrutarían con lecturas de traballos coma estas Viagens con que nos convida a profesora Elvira Souto. Pode que a opción lingüística elixida non represente ningún dos atrancos que eu poida sospeitar, pero a renuncia, se cadra, de achegar unha opción lingüística determinada ós futuros lectores pode reducir as posibilidades de achegamento á aventura literaria que se nos ofrece con este libro. M. Quintáns Suárez

A MEMORIA CRÍTICA NA ACTUAL NARRATIVA GALEGA

XESÚS RÁBADE PAREDES E BRANCA DE LOBOSO (1.991)
Poucas veces o crítico, estudoso ou simple comentarista dun texto, literario, histórico, científico..., logra evadirse da tentación dunha clasificación ou encadramento previos da materia obxectivo da súa reflexión. Teima, por outra banda, de todo xustificable se se pretende fuxir da xeralización excesiva e, en calquera caso, perigosa no seu reparto de responsabilidades entre culpables directos e indirectos, entre os que son e os que só o parecen. A cuestión, ende bén, conquire especiais dificultades cando se trata de algo demasiado próximo, sen perspectiva suficiente. Ou, coma no caso presente, dun xénero literario que, no ámbito da literatura galega, vive, á vez, que un momento de euforia e grandes recoñecementos -premios nacionais e estatais-, unha situación, sen dúbida lóxica, de busca de camiños e procedementos, que lle outorguen o papel que lle corresponde no contexto da narrativa doutras linguas, da narrativa, en definitiva, universal. Nada de particular, neste sentido, a indefinición que, en tantos aspectos, evidencia. Abonde, se non, pensar a imposibilidade, potenciada dende as propias editoriais e os mesmos xurados dos diferentes certames que se fallan anualmente neste país -lembremos, por exemplo Riosil de Valentín Carrera, Premio "Blaco Amor" de novela, 1.990, na colección "Crónicas" de Edicións Xerais de Galicia-, para determinar que debemos entender hoxe por novela curta, novela ou novela longa, ou novela río, ou, o que, dende este punto de vista, pode ter unha maior trascendencia, que é mesmo unha novela. Problemas ós que, se non se pretende renunciar a un mínimo de rigor na análise desta cuestión, sería preciso engadir aínda a presencia tan significativa, no campo da narrativa galega actual, dun importante número de autores, suficientemente acreditados coma poetas importantes, entre os que, evidentemente, figura Xesús Rábade Paredes, o autor de Branca de Loboso. Nalgún momento será necesario explica-las consecuencias deste feito intentando, cando menos, poñer de manifesto as peculiaridades, se as ten, desta nova nrrativa. Non parece, de certo, que un fenómeno destas características, tendo en conta tanto a cantidade coma a contrastada calidade destes autores, poida resultar indiferente, nos seus efectos, particularmente os puramente literarios, á observación atenta de críticos e estudosos do actual momento da nosa narrativa. Branca de Loboso de Xesús Rábade Paredes, "Premio Alvaro Cunqueiro 1.991", non pode, claro é, ser unha excepción neste contexto xeral. Ende bén, e por razóns de mínima prudencia -resultaría excesivo pretender unha exemplificación xeralizadora partindo da análise dunha única obra-, vou renunciar aquí calquera referencia concreta a estes temas, que, por outra banda, coido merecen unha reflexión máis demorada. O lector poderá non obstante sorprender, nalgunhas das conclusións que sobre este relato de Rábade Paredes pretendo anotar a continuación, observacións que dalgún xeito se poden xulgar, polo menos en parte, condicionadas por aqueles supostos anteriormente sinalados. Dentro do que, pola súa significación no noso contexto literario, se pode chamar xa unha corrente, ou "camiño", da narrativa galega actual, poderíase falar do interese de determinados autores, dende unha perspectiva literario-realista, polo pasado, máis ou menos inmediato no tempo, do noso acontecer histórico. Ben que esta simplificación necesita evidentemente dalgunhas explicacións que fagan máis comprensible este intento de deslinde nun xénero tan complexo, e cada día máis abondoso, como é xa a narrativa galega. Non todos parecen hoxe conformes en clasificar, por exemplo, unha novela coma histórica, polo só feito de recrear acontecementos ou ambientes históricos. A mesma lembranza do que foi este subxénero no romanticismo, cuns caracteres que, evidentemente, non teñen porque se dar na novela actual, e os prexuízos para aceptar coma histórico un pasado que non se avale cunha documentación obxectiva suficiente ou que, pola súa proximidade, non acredite a necesaria antigüidade, sinalada, sobre todo, por unha perda da súa memoria, son, para máis dun teórico da crítica literaria, razóns abondo para, polo menos, poñer en dúbida ese dereito a recibi-lo título de históricas. Un punto de vista que se debería precisar nunha revisión máis rigorosa do concepto de historicidade. Menos dificultades presenta, sen dúbida, entende-lo sentido dunha calificación, non exenta en si mesma dunha certa contradición, de literario-realista ou, se se prefire, de realista-literaria. Unha caracterización, por outra banda, esencial se se pretende establecer un pouco de claridade nesta materia. Efectivamente, a perspectiva realista, que non queremos confundir co histórico "realismo literario", enfronta a recreación da realidade cunha clara cobiza de ser máis ca nada respectuoso coa verdade. Nunca será, de certo, o seu resultado a verdade obxectiva. A verdade literaria, non fai falta insistir, é, sempre, unha verdade diferente. Sen dúbida, máis universal e ata, se se quere, máis transcendente. Pero non é nunca a verdade, histórica, que recrea, a verdade que transmite a ciencia histórica, por moi semellante e idéntica que se presente á percepción do lector-receptor. De non ser asi deixaría de ser literatura -creación- para ser simplemente historia -documento-crónica. Esta preocupación polo realismo matízase, no contexto da narrativa galega actual, de diferentes modos. Xunto a un realismo-máxico, na liña dun Cunqueiro, un realismo-social, no que poderíamos incluir tendencias de preocupación política, un realismo-sucio ou negro, preferido polo relato interesado nos ambientes marxinais, e a outros realismos, pódese falar, mentres non se atope unha denominación mellor, de realismo-literario -¿deberíamos dicir realismo crítico?- cunha maior ou menor preocupación por temas de carácter histórico. Esta perspectiva, realismo crítico, -a narrativa, en xeral, de Carlos Casares pode exemplificar adecuadamente esta tendencia da narrativa galega actual-, na que a preocupación polo elemento creativo -imaxinación, fantasía creadora- e unha especial atención ó coidado pola forma expresiva dilúen necesariamente a rotundidez e o poder convincente do dato concreto, contradice o seu carácter aparentemente evasivo no senso crítico con que olla, interpreta e recrea a realidade materia dos seus universos. Novela histórica ou, quizabes mellor, memoria crítica de tempos idos, este modo de narrar actualiza, no seu peculiar modo de visiona-lo mundo, pasados tan próximos, aínda hoxe, coma a guerra civil, ou tan lonxanos coma o século XVII do universo de Branca de Loboso. Característica á que é necesario engadir aínda unha clara preocupación do novelista galego de hoxe, particularmente dentro desta corrente concreta da nosa narrativa actual, por facer evidente a súa actualidade en referentes específicos do noso propio contexto cultural, social, relixioso ou político, de hoxe. É mesmo neste senso como penso se debe ler este relato de Rábade Paredes. A anécdota, o amor entre Branca de Loboso e Antonio Aldán e Cangas, é o expresivo procedemento escollido polo autor para poñer de relevo unha realiade opresora, irracional e corrompida, na que o Santo Oficio é o principal protagonista. Un universo no que a verdade histórica da Inquisición en Galicia se degrada no mesmo menosprecio das fontes documentais aducidas, literaturizándoas, mentras se subliman, na recreación amorosa e acaída da realidade social e humana do século XVII, os sentimentos e relacións inventados pola súa propia fantasía. Determinadas claves -nomes de certos personaxes, se cadra a maioría, situacións moi concretas e algunhas referencias máis ou menos disimuladas- actualizan un acontecer lonxano que determinados lectores, con certa experiencia, poden intentar identificar nun tempo e contexto actual. Branca de Loboso, a última novela de Xesús Rábade Paredes, representa, nesta reflexión, necesariamente provisional, sobre a narrativa galega actual de carácter histórico, en canto memoria crítica dun pasado máis ou menos lonxano, un modelo no que, dun xeito especial, se poñen de relevo os elementos máis característicos deste novo modo, penso, da nosa narrativa. O autor, consciente ou inconscientemente, logra, neste senso, unha síntese afortunada de determinados recursos e procedementos, que, sen significar, se cadra, ailladamente unha gran novidade, aparecen funcionando aquí, na súa novela Branca de Loboso, coma elementos, interdependentes, desa estrutura na que se sustenta e xustifica a realidade do universo por el recreado. Sen esquecer, claro, o obxectivo prioritario de poñer de relevo esa preocupación prioritaria do autor por desvela-la verdade que o pasado nos oculta -penso, de certo, que neste caso non se trata en absoluto de ningunha clase de reconstrución máis ou menos histórica-, pretendo, sobre todo, amosar como esa mesma preocupación de Xesús Rábade Paredes pola verdade-significado da realidade fai desta súa obra unha creación tecnicamente chea de orixinalidade e acertos creativos. Ou dito doutra maneira: como o autor, interesado, perigosamente, nunha mensaxe concreta, logra superar artísticamente os atrancos que esta perspectiva ofrece sempre. Nada de particular, pois, que, nesta preocupación prioritaria do novelista por actualiza-la memoria crítica dun tempo e unhas circunstancias determinadas, comece por controlar, coa máxima atención, tódolos aspectos significativos do relato. Branca de Loboso inicia, de certo, a narración en primeira persoa, punto de vista no que, o autor, insiste en repetidas ocasións ó longo da novela. Pero é só un recurso literario que, se nun primeiro momento, acada do lector esa necesaria simpatía que xenera sempre a autenticidade e sinxeleza dun personaxe que escribe dende a súa propia experiencia, dorida, os sufrimentos da súa vida, ben pronto se vai decatar este da súa propia inxenuidade. Efectivamente, a lectura do Diario de Branca de Loboso vese de seguida, e en repetidas ocasións, interrompida polas continuas aparicións dun narrador que prefire a terceira persoa, o cal, non só selecciona determinados capítulos e parágrafos do apaixonante Diario, senón que, á vez, actúa coma intérprete e ilustrador do mesmo emitindo, en cada caso, o xuízo de valor que o lector debe ter presente en cada momento. Nada, neste sentido, escapa á súa acaída vixilancia. O Santo Oficio e a súa actuación, o que a mesma Branca cala no seu Diario ...: "Considero que non é para menos se paramos mentes na actuación indagatoria que a continuación transcribo, sospeitosa de plaxio", "o texto moi curioso que aquí copio", "consta recollido na declaración falsificada polos seus acusadores e xuíces", "segundo as fantasías dos seus acusadores", "atribuíndo feitos endexamais probados"; ... "chegando todo o máis, a desexar na mente", examinaba "cada centímetro da pel, con libidinosa e noxenta catadura", "aquel frade desalmado", "satisfeito de esculcar e de xobar aquel espido tan fermoso, e moi seguramente de admiralo e desexalo para o seu vil debezo"; ... "Branca de Loboso manifesta nesta altura certa carraxe e noxo", "este atractivo personaxe" ... Naturalmente as súas opinións, expresadas coma tales, evitan calquera desvío posible do lector sobre o sentido no que a lectura se debe facer: "O certo é que non se soubo nunca que a poderosa Igrexa, recoñecendo as súas propias culpas, se condene a si mesma", "Decididamente, no terreo da especulación gratuita todo casa", "Convén saber que non aduzo aquí tal disparate de modo gratuito", "Cavilei tamén alí, na chamada á sazón Praza Sagrada, como a relixión bendice e santifica toda inxustiza e toda atrocidade", ...Os mesmos rótulos que encabezan cada capítulo aparecen deste modo coma advertencias orientadoras do narrador para o lector pouco avisado: "Onde Branca de Loboso nos relata como foi denunciada, procesada por meiga", etc., etc. O exercicio deste control por parte do narrador, asegurando unha interpretación correcta dos acontecementos narrados, chega, nalgunhas ocasións, a crearlle a obriga de asumir calidades que, nun momento dado, lle atribuíu, por exemplo, á mesma protagonista. A razón da sustitución do texto do Diario de Branca polas palabras do propio narrador non é allea, coido, mesmo a esta necesidade de xustifica-lo recoñecemento de que "Branca é capaz de xogar e ironizar consigo mesma, de rir e facer chanzas sobre a súa propia estampa", acertando, no seu Diario, a expresar "os seus puntos de vista e os dos demais con talante equilibrado, mesmo cun distanciamento saudable e un sentido do humor que acreditan nesta precoz e atractiva criatura ben singulares dotes". Calidades, insisto, que só na exposición do narrador resultan confirmadas, ben que, é necesario salientalo, con esa mestría que caracteriza o modo de narrar de Xesús Rábade Paredes. O humor, non exento dunha certa socarronería, e esa fina ironía con que o autor matiza observacións e comentarios ó relato de Branca de Loboso non logra, endebén, dilui-la profundidade da traxedia que alenta nas súas páxinas, acentuando máis ben, por simple contraste, o absurdo dunha realidade desacougante. Este protagonismo, evidente, do narrador pon de relevo, por unha banda, esa actitude crítica que sinalabamos nesta clase de novela, mentras, pola outra, ademais de salienta-lo claro carácter discursivo deste relato, suxire algunha interrogación importante. ¿Ata que punto, por exemplo, se pode atribuír á condición de poeta do autor este papel preponderante do narrador? ¿Canto lle debe a esta coíncidencia o feito de que a narración propiamente dita se vexa dalgún xeito sustituída polo carácter predominantemente expresivo que logra esta presencia protagónica do narrador? ¿Cal é a razón desa preferencia do autor pola primeira persoa no relato de Branca e do mesmo narrador? Resulta claro, penso, que Branca de Loboso é, diante de nada, a expresión dunha actitude de protesta e de rabia contra unha realidade negativa, na que a loucura e o fanatismo, cando non unha absurda perversidade, pode poñer en perigo sentimentos tan nobres coma o mesmo amor. Unha actitude de rebeldía que se acrecenta na constatación da imposibilidade da propia verdade, sobre todo, cando esta, no seu dogmatismo absoluto, se nega a si mesma fronte a condición particular de quen a enuncia: 'Daemoni, etiam vera dicenti, non est credendum' (a verdade se procede do demo non é verdade). Nada de particular, pois, que o protagonismo de Branca de Loboso e o da súa historia de amor non sexa, nesta novela de Rábade Paredes, máis ca unha concesión xenerosa do propio narrador, ou, se se prefire, a súa simple xustificación, sen dúbida necesaria, para a recrecación dunha realidade sobre a verdade da cal non se sinte disposto a outorgar ningunha licencia interpretativa. Nin tan siquera, claro, á mesma Branca. Mais, aínda que esa verdade, a verdade que o autor se esforza en comunicarnos, non nace endebén da vixilancia crítica do narrador, senón do conxunto estrutural no que este é á fin un elemento funcional máis colaborando ó logro do significado final da obra, a súa importancia para o autor e a súa obsesiva presencia ó longo do seu proceso creativo van resultar decisivas na configuración final do universo que nos comunica Branca de Loboso. De tal modo, que do mesmo xeito que o narrador aparece asumindo funcións, se cadra excesivas, no seu papel de introductor-presentador, actuando, segundo vimos, máis coma intérprete que coma simple expositor, Branca, a verdadeira protagonista, coma logo Toño, e o mesmo tribunal do Santo Oficio sofren, pode que vítimas daquela mesma preocupación do creador, transformacións funcionais de carácter moi semellante. Quero adiantar que esta característica de Branca de Loboso, referida esencialmente á arte construtiva desenvolvida aquí polo autor, non afecta, na súa evidente complexidade, á sinxeleza, sen dúbida máis aparente ca real, do propio relato, senón á necesidade de aprofundar no contido significativo que se desexa transmitir. Un esforzo do autor no que o valor multisignificativo da creación artística se diminúe necesariamente na intensificación dunha mensaxe determinada, non só pretendida, senón, á vez, motivadora ela mesma de máis dunha solución técnica destinada mesmo a poñela de relevo. Así, nunha primeira lectura, vivimo-la traxedia dunha historia de amor frustrada. Branca, "muller intelixente, formada sobre todo na lectura das cousas", cunha "instrucción nada común naquela época, mesmo en persoas de elevada posición social e títulos", coñece ó estudante Antonio Aldán e Cangas, "un real mozo de presencia baril e gasalleira", "mozo de gallada figura e ben portado". O amor medra cada día entre os dous mozos. "Nunca eu tiven máis pacto con Antonio, meu pobre -confesará Branca diante do tribunal do Santo Oficio-, que o de quererlle ben por profesión de amor que os dous nos fixéramos, e absolutamente ninguén, anque me maten, poderá xa impedirme que eu lle siga mantendo mentres viva a miña entrega e total fidelidade." O casamento dos dous mozos fracasa, ende ben, diante da perversidade dunha nai, a nai de Branca, e as pretensións deshonestas do arcipreste de Saavedra. E, naturalmente, o rechazo da moza non podía acadar peores consecuencias para ela e o seu namorado. Don Servando, o arcipreste, que se veu rechazado por Branca, a pesar da colaboración da nai da moza, non dubida recorrer á denuncia dos noivos, diante do tribunal do Santo Oficio de Santiago. Unha actitude, que nun tipo coma o arcipreste, "home ruín, descrido, libidinoso e putañeiro", moi coñecido pola "afición por desvirgar que ó de Fontes lle entraba cando tiña noticia de moza casadeira", resulta, se se quere, xustificada ou, polo menos, explicable. E, incluso, que rematara convertíndose nun dos "membros máis activos da confabulación contra o de Aldán". Menos doado de entender parece o comportamento de Antonia de Loboso, a nai de Branca, que, polo menos dende o punto de vista da filla é, mesmo ela, quen toma a iniciativa de impedir aquel amor, non tardando moito, "ben seguro, en llo comunicar a don Servando, que xa por entón lle quentaría a cama". Só esa sensibilidade, enfermiza, coa que se pretenden explica-las correspondencias de antipatía e desafecto entre persoas achegadas podería facernos entender esa actitude da nai de Branca. Que esta, non obstante as súas repetidas protestas de amor -"Eu a miña nai queríalle"- e ata unha estraña necesidade de xustificar algunhas das súas reaccións máis negativas -"o mellor non debera dicir cousas como digo contra quen me pariu, anque eu non llo pedise"-, lle profesaba un odio profundo resultaba evidente. "Se existise de verdade unha encarnación do mal -confesará Branca-, fose en figura de meiga ou de candonga, esa sería a miña nai sen dúbida." Un odio que aprofundaba as súas raigañas na lonxanía da súa mesma nenez. "Aínda teño o recordo -confesará noutro momento- de ambos a dous cofándose, miña nai e máis el -(refírese ó arcipreste)-, que nesa posición criminal os sorprendera, sendo unha criatura, na propia cama onde a que me pariu se deita con meu pai...". Antonia de Loboso, a nai que non só consinte a prisión e a condena da súa propia filla senón que, incluso, actúa coma testemuña en contra dela, merece, de certo, unha atención que aquí non é posible. Deixemos, ende ben, anotado este interese e a necesidade de voltar sobre este curioso personaxe en ocasión máis propicia. O desenlace, efectivamente, non puido ser máis desastroso. O tribunal do Santo Oficio, composto por "homes carentes de pudor, todos célibes e cregos", "mentes delirantes", seguidores das máis "despropositadas fantasías e desatinos", terminará condenando ó de Aldán a morrer queimado na fogueira, e a Branca, aínda que resulta absolta, a se recluir no mosteiro de Belvís "privada xa por sempre do dono dos seus días, da palabra remol e a mirada amantiña do malpocado Toño". Unha lectura máis atenta descúbrenos aínda unha estrutura de significado moi diferente. Coma no caso do narrador, o autor logra, con habelenciosa mestría, diluir unha vez máis o protagonismo de Branca no xogo permanente dunha creación que busca, insistimos, prioritaria e esencialmente un significado moi concreto: poñer de relevo a verdade dunha realidade opresiva e escravizadora da vontade do home, negadora da liberdade, corrompida pola ignorancia e o abuso do poder. O demo é, nesta outra perspectiva, o centro arredor do cal xiran acontecementos e personaxes, o único señor a quen todos, dun modo ou doutro, rinden pleitesía. Ser superior, que pode chegar "a se expresar en aparencia nos idiomas comúns e tamén nos ignotos e complexos, verbigracia, en galego, en vascongado ou en latín", é capaz das máis sorprendentes marabillas, podendo, por exemplo, adopta-la forma e a aparencia, que mellor lle conveñen en cada caso. Capacidade de metamorfose que en Branca de Loboso, lle permite ser, segundo o punto de vista de quen o describe, ou unha simple "andrómena de curas e de saias", como pensaba o avó de Branca, ou o Antonio Aldán e Cangas ou o mesmo arcipreste de Saavedra e aínda a muller en xeral, mesmo en canto é muller. Pero esta presencia, múltiple e terriblemente eficaz, do demo, no mundo de Branca de Loboso, é a explicación máis clara deses "efectos perversos que a máquina implacable da Santa Inquisición, satánica ironía que a procesada sufriu en propia carne, chegaba a producir na sociedade do seu tempo". A Inquisición, o Santo Oficio, é necesario telo moi en conta, non é, en calquera caso, máis ca unha simple representación da Igrexa en xeral, sen máis excepción ó longo do relato que as 24 monxas, "de moita paz", coas que vive Branca no convento de Belvís. Identificación que resulta evidente no texto do propio Diario de Branca cando esta, "cun distanciamento indicativo de clara intelixencia", escribe: 'As semanas que seguiron foron un verdadeiro rosario de rencores con bendición legal; unha orxía de inquinas e de envexas, de perxurios consagrados pola Igrexa; pois, lonxe da intención de reprendelos, eses representantes dun tribunal chamado santo, daban sanción de oficio ás testemuñas falsas, cando non compensaban con favores ós que as pronunciaban... E poñendo tanto empeño e atención no maligno -continúa-, ou tratando estes asuntos que din de meiguería como se fose o crime máis escuro e máis nefando, todos estes teólogos e sabios, curas e inquisidores -(o suliñado é meu)-, antes de remediaren tales cousas, polo asaño e rixidez con que as reprimen, chegan contrariamente a promovelas e avivalas coas súas propagandas'. Así, pois, Branca, que pon en sospeita case todo sobre este témero personaxe, "se como din existe", non vai lograr, con todo, verse libre da súa presencia obsesiva. Son tantos a recordarllo e son tan reais as consecuencias, nela mesma, desa presencia, que, dun xeito ou doutro, termina aceptando, cando menos coma posible, non só a súa existencia senón, incluso, esa témera presencia que todos parecen empeñados en lle probar. É verdade que se resiste a ve-las cousas así -"eu dese Satán non teño máis noticia que a que se encargan de me dar vostedes desde que así me atopo"-, insistindo diante do propio tribunal do Santo Oficio na súa incapacidade para entender como pode ser posible que entre "en cabeza ningunha, e cando máis na das súas señorías, tanta pura invención e tanta falsidade". Non obstante, o tribunal do Santo Oficio, por medio da tortura cando os argumentos non resultan suficientes, intenta unha e outra vez facerlle ver claro que esa actitude non é máis ca outro modo de afirma-lo que en realidade está a negar, ou, simplemente, unha maneira máis de pretender defender ó que non ten defensa, o seu Toño Aldán. Unha idea que xa o arcipreste de Saavedra -"por boca da miña nai"- lle intentara facer ver repetíndolle unha e otra vez que era mesmo o demo quen a visitaba "na figura dese estudiante". Sen dúbida, algunhas das estrañas manifestacións da moza atopan suficiente explicación no feito desta primeira identificación entre Satán e Antonio Aldán e Cangas. Este, efectivamente, non é, na reflexión meditada dos inquisidores, máis ca unha personificación humana do maligno -"Satán, ou súbdito interposto, verbigracia Antonio Aldán e Cangas"-, entre os cales se intercambian, a conveniencia do demo, os atributos particualares de cada un. Ver, pois, no seu Toño ó propio demo terminou por ser, de certo, algo crible. "Cheguei mesmo a soñar, non sei se a convencerme -confesará-, de que o de Aldán podía moi ben ser demo, demoro ou preso da meiguice." Pero é o mesmo demo, sen dúbida favorecido na imaxe de Toño que ela pode ollar e disfrutar, o que motiva este claro recoñecemento: "Mesmo se penso agora nel (...), que vén do máis alá para facerme as beiras e tentarme só do modo que el sabe, sinto por todo o corpo a comezón e o sangue en arreguizo por ser eu precisamente a muller escollida." Pero Branca é unha muller eqilibrada, capaz de diferenciar en cada momento o mundo das súas emocións do mundo das ideas e da propia experiencia. Non se pode esquecer que, "ademais da estimable orientación que recibiu do seu Toño de Aldán moi ben amado, coñeceu a través de sor Encarnación, a monxa pecadora de Belvís, durante os varios anos que estivo alí internada, algúns tratados de demonoloxía", e que, nalgún momento, chegou incluso a setirse fascinada por "cuestións demonolóxicas sometidas a exame polo padre Castañega". Non era, pois, ningunha ignorante neste ámbito do saber, e, menos aínda, unha persoa desinteresada no tema, ben que todo isto fora, sobre todo, consecuencia da propia actuación do don Servando, da súa propia nai e dos membros do Santo Oficio de Santiago. Branca é, por outra banda, de todo consciente da súa condición de muller e das limitacións que esta condición comporta no seu tempo. O propio tribunal do Santo Oficio, na súa irregular actuación, encargabase de poñelo de relevo. Así vía ela a aqueles inquisidores, "arrepochados de carraxe e odio para min e para todo canto teña que ver co noso estado de mulleres, verdadeiras putas e engadadoras de perversidade e tentación para os representantes de Deus e da Santa Madre Igrexa". Apóñenlle "os delitos inventados de ser meiga feiticeira, de renegar de Deus e dos seus santos, de alzar voo en figura de paxaro e aínda de adoptar natura e feitos de Castrón de tripartida cornamenta", pero ela sabe moi ben que do que en realidade se trata e de enlordala "na deshonra vergoñenta dun proceso por puta". Pertence, simplemente, "a unha especie que por lei de natura non poderá chegar a máis sabiduría que a chamada diabólica". As circunstancias non podían ser máis favorables ó interese de Branca por este personaxe fantástico. E, se cadra "sen querer, empezou a figurarse na imaxinación como sería o demo e que de marabillas non obrarían as súas artes cando se vía precisamente escarnecido por xente de sotana e auga bendita". Tiña de ter, sen dúbida, "dotes de renarte e un sentido do humor moi aguzado para sair triunfante de tantas armadillas, tanto divino marteleo, persecución, maldición gratuita e asañamento". A súa lóxica e claro entendemento faranlle, en varias ocasións, "presentárnolo como un ser divertido e simpático que hai que compadecer". "E aínda digo -segurará en certa ocasión- que o demo me é simpático." "O demo na figura dese estudante alleo, un real mozo de presencia baril e gasalleira, que aparecía e desaparecía xusto cada verán" en que viña "a cabo duns parentes de seu nun lugar que lle din de Cal da Loba", podía, xa o vimos, ser verdade e ata unha verdade desexada por Branca. As outras figuracións, tódalas que "do demo e do seu séquito" lle "foron aducidas por eses carniceiros no transcurso dos interrogatorios, poden serlle aplicadas a Servando de Saavedra". "De poder personificarse realmente a figura de Satán -concluirá con rotundidade Branca-, con toda a variedade de atributos e funcións que a min me obrigan a manifestar que tiña, o mundo enteiro podería contemplalo na traza inofensiva dunha especie de boi vestido de sotana ou na estampa dun auténtico castrón". O demo -unha simple andrómena, Antonio Aldán, a muller, Servando de Saavedra, ou a mesma Igrexa- é, á fin, no sentimento e na reflexión da moza Branca de Loboso, un misterio desentrañado, un medo que pode facer rir, unha negra touca rachada en anacos, unha lembranza dorida pero unha lembranza. Víctima con Antonio Aldán do poder do maligno, recupera, mesmo, na conciencia dese feito un protagonismo que o autor nos anunciaba dende a propia portada do libro. O mundo de Branca de Loboso, señorío indiscutible de Satán, faise luz -¿por que se chamará Branca a protagonista?- na sabiduría de Branca. A escuridade da ignorancia, dominada polas forzas ocultas das tebras, aluméase na transparencia do coñecemento da realidade. A memoria crítica de Rábade Paredes, aceda e ata despiadada, baséase, neste caso, mesmo no feito dese señorío que o demo ostenta no mundo da ignorancia dos máis e da perversidade duns poucos aproveitados. Un pode, de certo, estar de acordo, ou non, coa imaxe que dese mundo nos transmite a través da súa novela Branca de Loboso. Un universo no que, nin a presencia, inxenua, das monxas de Belvís, nin a pouquedade do pai de Branca, nin siquera esta mesma, polo menos ata que logra enfrontar reflexivamente a realidade de Satán -engano-poder-, son suficientes a contradici-lo baleiro de toda excepción comprensiva e aínda da posiblidade do mesmo amor. A súa evocación -memoria crítica dun pasado que é posible aínda actualizar nalgún dos seus rasgos máis negativos- é, non obstante, profundamente esperanzada. A salvación, dito doutra maneira, é posible na superación, a través do saber, dunhas circunstancias que só se xustifican na maldade e na ignorancia. Só o coñecemento, terminará concluíndo, pode derruba-lo maligno do trono da súa ousadía sin límites. Este era, penso, o obxectivo derradeiro do autor: amosa-la verdade que se esconde detrás do medo do descoñecemento alumeando a realidade coa lámpada da reflexión crítica. O camiño, penso que moi ben andado polo autor de Branca de Loboso, garda ende ben para quen desexe facelo de novo na súa compaña outras moitas sorpresas. É ó lector, en calquera caso, a quen por dereito lle corresponde este agasallo. Que o disfrute! M. Quintáns S.

domingo, 5 de febrero de 2012

UNHA TRADUCIÓN DE REBECA QUINTÁNS LÓPEZ

A SUIZA DE ESPAÑA DE ANNETTE M.B. MEAKIN
"Lugar mais hermoso No mundo n'hachara Qu'aquel de Galicia, Galicia encantada!" Rosalía de Castro Con 105 ilustracións e un mapa. Publicado por primeira vez en 1909. Traducción: Rebeca Quintáns López. ESTE VOLUME ESTÁ RESPECTUOSAMENTE ADICADO A MAXESTADE VICTORIA EUGENIA, RAÍÑA DE GALICIA NOTA PREVIA Toda tradución é en si mesma un reto. Pero diante de nada esixe –penso- unha total identificación do traductor co pensamento e aínda co espírito do autor que se pretende traducir. Non é esta de certo unha cuestión de doada solución. Pero en calquera caso, aínda no suposto de ter logrado unha solución adecuada para a mesma,quedarán sempre as dificultades formais, esas diferencias de identidade entre cada unha das dúas linguas -a orixinal e a empregada na tradución- empeñadas sempre en manter, por riba de tódolos esforzos do tradutor, a sú a propia personalidade. Diferencias que evidentemente son máis acusadas entre unha lingua coma o inglés, do tronco anglosaxón, e unha lingua coma o galego, da familia das linguas romances. No noso caso, aínda tratándose dun texto no que claramente predomina o interese do contido sobre calquera outra preocupación sobre o estilo de Annette M.B. Meakin, pensamos que o lector nos agradecería o esforzo de respectar no posible aqueles indicadores lingüísticos que, sen constituíren na tradución un atentado contra a nosa lingua, permitiran recoñecer o ánimo e o entusiasmo co que a autora, vítima en moitas situacións do seu apaixoamento, intenta contaxiarno-la súa fonda admiración e devoción por Galicia. Unha solución, sen dúbida, polémica, pero que nos permite cando menos compracernos co profundo sentimento romántico co que M.B. Meakin, muller dunha grande agudeza intelectual, extensa cultura e exquisita sensibilidade, estudiou e amou este privilexiado recuncho da Península ibérica. Respectamos, neste sentido, moitos dos xiros e construcións da autora, e, incluso, a súa puntuación. As nosas correccións non van máis aló das que nos impoñen as esixencias propias dun emprego correcto da lingua galega ou, nalgúns casos, os menos, dos que nos aconsellou a necesidade dunha maior claridade comprensiva do texto orixinal. Con esta decisión agardamos simplemente non lle ter usurpado ningún protagonismo a persoa que de verdade lle corresponde enteiramente, a autora, reservando para nós a honra, non pequena, de servirlle de introdutores, máis ca de tradutores, diante dun público que, sen dúbida, vai gozar enormemente coa súa gratísima compaña. Adiantamoso suxestivo índice da obra, coma un convite, pensamos que irrenunciable, a visitar e disfrutar con esta autora un mundo que é parte de nós mesmos. ÍNDICE: I. GALICIA A II. A XEOGRAFÍA DE GALICIA III. A PRIMEIRA IDADE DE OURO IV. O 'SALVE REGINA' V. A LINGUA DE GALICIA VI. ROMEIROS DE SANTIAGO VII. A ARQUITECTURA DE GALICIA VIII. A CATEDRAL DE SANTIAGO IX. O PÓRTICO DA GLORIA X. CAPITEIS ESCULPIDOS XI. O HOSPITAL REAL XII. A COLEXIATA DE SAR XIII. A CORUÑA XIV. EMIGRACIÓN XV. ROSALÍA CASTRO XVI. SANTIAGO DE COMPOSTELA XVII. FAUNA DE GALICIA XVIII.PADRÓN XIX. A FERMOSÍSIMA NOIA XX. PONTEVEDRA XXI. VIGO E TUI XXII. OURENSE XXIII.MONFORTE E LUGO XXIV. BETANZOS E FERROL XXV. OS GRANDES MOSTEIROS DE GALICIA XXVI. ÁRBORES, FROITOS E FLORES XXVII.DIVES GALLAECIA BIBLIOGRAFÍA

miércoles, 1 de febrero de 2012

POLÍTICA E LITERATURA

"SOBRE O NACIONALISMO"
Non se trata, de certo, dun estudo determinado nin tampouco dunha colección concreta. Estou, evidentemente, a referirme a unha serie de libros, na súa maior parte abondo coñecidos noutras linguas, sobre o nacionalismo, que, evidentemente, deberían estar á disposición dun lector galego interesado nestas cuestións. E, naturalmente, a editorial nacionalista Edicións Laiovento, responsable da súa publicación, pensou, acertadamente, na contradicción que podería representar calquera marca que intentara diferenciar esta literatura dentro do conxunto da súa produción. Aínda que a lista non está rematada, teñen como tema central o nacionalismo os seguintes títulos xa publicados por esta editorial: Nacionalismo e imperialismo de James Connolly,tradución e notas de Abel López, que recibiu unha axuda á edición da Consellería de Cultura e Xuventude da Xunta de Galicia; Libro vermello de Escocia de Cordon Brown,tradución de María X. Casal, tamén subvencionada pola Consellería de Cultura e Xuventude; O Estado da Nación de Xosé Manuel Beiras; O nacionalismo español de Josep Sort iJané, en tradución de Antón G. Garazo; Nacionalismo no mundo de Francisco Letamendía, en tradución de Mercedes Queixas Zas; De castelao a Mao. O novo nacionalismo radical galego (1959 1974: orixes, configuración e desenvolvemento inicial da U.P.G. de Fermín Rubiralta Casas; Patria ou Terra Nai? Ensaios sobre a Cuestión Nacional de Michael Löwy, en tradución de Xosé Manuel Beiras, Antonia e Estrella Tato Fontaíña. Nembargante entendelo deste xeito, penso que o lector, non necesariamente identificado cós obxectivos da editorial, pode perfectamente descubrir nestes sete títulos un abano de posibilidades, abondo diversificado, para un achegamento, cando menos interesante, a unha cuestión, evidentemente polémica, aínda que non máis do que o ten sido noutros momentos históricos non demasiado arredados de nós. Polémica que, por outra banda, só se vai poder reconvertir no debate intelectual, que a evidente proximidade dunha realidade especialmente sensible a esta cuestión lle consentiu sustituír, a través do coñecemento das grandes liñas de pensamento nas que o nacionalismo se basea ou afirma basearse. Sempre queda, naturalmente, o recurso da avestruz, ou, aínda máis perigoso, o de confia-la defensa das nosas ideas propias no parecer e opinión dos outros. Tamén, naturalmente, na dos autores destes libros. Faise necesario superar, aínda que sexa pouco a pouco, os vicios dunha cultura que pon o argumento de autoridade por enriba de calquera outro. A opinión dos máis vellos, das persoas de prestixio, dos mesmos pais... merecen todo o noso respecto mentres non se opón ás leis da razón, ás demostracións científicas, ós coñecementos da propia experiencia.Pero ninguén pode, ou mellor, debe renunciar o seu propio camiño cara ao coñecemento da verdade. O mundo das crenzas en boa parte, a relixión e a mesma política, pertence, evidentemente, a outro ámbito, o do sentimento. Sen dúbida, ilustrado por unha forma de coñecemento diferente, pero ó que só a comodidade ou a petulancia do ignorante se atreve a xulgar coma dominio da incultura. Só o inculto se cre en posesión do segredo do que descoñece. M. QUINTÁNS S.

A CUESTIÓN DO XÉNERO LITERARIO

A COLECCION "CRONICA" DE "XERAIS"
Poucas veces, dende esta perspectiva de curioso da cultura, sentín a tentación da desculpa ou da auto-xustificación para dicir sinxelamente o que, en cada momento, pensaba e penso das cousas sobre as que escribo. Esta vez quero, endebén, aforrarlle ó lector, que comeza as súas lecturas polas primeiras liñas dos escritos, o esforzo de seguir adiante se agarda algo máis ca unha simple reflexión, persoal, sobre esas pequenas cousas que tan pouco teñen que ver coa importancia dunha colección coma "Crónicas" da Editorial "Xerais". O título, o mesmo título da dita colección, non é, neste caso, máis ca un pretexto para falar, simplemente, de cousas das que, doutro xeito, non sabería como poder facelo, e das que, por escuras razóns do inconsciente, sinto a necesidade de dicir algo. É ben sabido que a realidade do mundo, e a realidade do home mesmo, non é máis, en canto realidade intelixible, ca un simple produto do noso pensamento, da nosa capacidade para ordenar, clasificar, e someter a determinadas leis aquilo que merece a nosa curiosidade e o noso empeño por entendelo. Un xeito, racional, de facérmonos donos e señores do descoñecido, do propio misterio. Non somos libres, mesmo, polo coñecemento? Non é, mesmo, a ignorancia a principal fonte dos nosos medos? Os pobos, coma os homes que os constitúen, non son alleos a este proceso de transformación e liberación. Mais nesta actividade intelectual, conquistadora do noso entorno, hai ademais un compoñente psicoló- xico, fundamental, valorador, incluso, da bondade ou maldade, da eficacia ou ineficacia daquel esforzo. Que poden, efectivamente, importa-los nosos coñecementos se deles non logramos deriva-la confianza no mundo no que vivimos e a seguridade en nós mesmos? A historia está de certo chea de etapas e momentos de euforia e de grandes depresións. Séculos de Ouro, Renacementos, períodos Clásicos... séculos de ferro, idades medias, decadentismos... A arte é sempre o termómetro máis sensible, o detector dos primeiros síntomas alarmantes. Ela, coma ningún outro método científico -os estudos históricos, sociolóxicos...-, rexistra minuciosa e atentamente tódolos movementos de entusiasmo ou de frustración que animan ou inquietan ó home e ós pobos en cada intre do seu acontecer. Non, claro, para advertirnos ou aconsellarnos -a arte só ensina a través da experiencia das súas propias vivencias, coma a vida mesma-, senón, mesmo, para facer máis vivo, máis real, -a arte é sempre testemuña do seu tempo-, o acontecer vulgar –cotián- do home e do mundo a través da simbolización da propia realidade. Nos tempos de tranquilidade e satisfacción, as formas da arte resultan definidas e claras, e os contidos transparentes. Todo comunica harmonía, equilibrio e seguranza. Cando a inquedanza, o desasosego e os medos se fan donos do home, as cores son nubes de tormenta na pintura, lóstregos ameazantes na escuridade de visións fantasmagóricas, mentras os volumes, na escultura e na arquitectura, enfrontando a loita da luz coas sombras, se rotorcen con dores de partos estraños. A música, a danza...non son alleas a estes comportamentos. A literatura, se cadra a máis inxenua das belas artes, xoga o xogo da vida nos entusiasmos vitais do home dono de si mesmo e do seu contexto, ri a ledicia do mundo e convirte os seus soños en bandeiras de gloria. No desencanto das horas tristes, na desilusión da desfeita inesperada, a literatura, avergoñada, coma o home, de si mesma, busca, no disfrace do espantallo, a renuncia a seguir sendo ela, a seguir testemuñando realidades nas que non cre, refuxiándose no hermetismo da súa linguaxe simbólica ou na fórmula do apóstrofe insultante. Con plena conciencia dunha personalidade propia, a literatura galega actual, unha vez liberada de sospeitas dunha inferioridade en relación con outras literaturas, sinte a urxencia dun recoñecemento alleo que, en ámbitos coma a narrativa -a lírica acadou esa honra fai moito tempo-a sitúe, definitivamente, sen matizacións innecesarias, á beira das grandes literaturas de Occidente. Dende mesmo esa singularidade que fai dela unha literatura diferente. Sen renuncias de ningunha clase, nese esforzo continuado por recrear, á vez, un mundo propio, como acontece, por exemplo, en Méndez FerrÍn e, noutro sentido, nun Casares ou nun Suso de Toro, ou mesmo nun Antón Risco; ou experimentando con espacios e ambientes exóticos, como podería se-lo caso de obras coma O enxoval da noiva, de Víctor Freixanes ou O misterio do barco perdido, de Reigosa. Inquedanzas, sen dúbida, importantes, pero que nacen máis de dentro da propia literatura ca da contexto político, social, cultural, relixioso...no que esta está a desenvolverse. Resulta, neste sentido, sorprendente algo, aparentemente tan intrascendente, coma o problema suscitado pola simple inclusiÓn dunha obra determinada dentro dunha colección literaria determinada. Sobre todo, cando a mesma editorial, diante da sorpresa dalguén, non ten reparos en respostar: "e por que non?" Nestas mesmas páxinas de El Correo Gallego, tiven o atrevemento de suxerirlle a Editorial Compostela, responsable da ediciÓn deste xornal, a conveniencia de buscar para a súa nova actividade editorial -lémbrense títulos coma Portadas, La Carrilana- formatos e presentacións que fosen á vez anuncio e identificaciÓn da obra incluída na colecciÓn ou coleccións que se ofrecían ó público. PreocupaciÓn, sen dúbida, en exceso formalista, pero que un sinte coma algo necesario nun mundo que amosa tan pouco respecto polo externo que moitas veces nin se sabe se debaixo de tanta indiferencia resulta realmente lícito sospeitar algo que mereza a pena da nosa curiosidade. A colección "Crónica" de EdiciÓns Xerais de Galicia é un caso moito más serio, que merece, penso, unha reflexión, cando menos, menos demorada. Poñer en dúÚbida o carácter de novela, do relato Riosil, de ValentÍn Carrera, Premio Blanco Amor 1.990, levaríanos a un debate sobre a realidade, historia, actualidade...do xénero literario que nos alonxaría máis do desexado da cuestión que nesta ocasión desexo plantexar. En calquera caso, foi o mesmo feito da inclusión desta obra na colección "Crónica" a razón daquela resposta de Xerais, que citaba máis arriba. "Por que non?" Pois, simplemente, porque nada, e no ámbito da cultura moito menos, é nunca de todo indiferente. Eu, comprador dun libro de Xerais nunha libraría, sentiríame de todo xustificado nas miñas esixencias de que se me devolveran os cartos que tivera custado se, guiándome polo uqe me promete a propia editorial, en vez dunha crónica me cola unha novela, un libro de relatos, un ensaio ou en libro de viaxes. Non se trataría neste caso dunha publicidade enganosa, que naturalmente está castigada pola lei, senón, o que é moito máis grave, dun atentado contra a confianza que todo siareiro lle agasalla. Se os responsables, pois, desta colección pensan en "CrÓnica" dende a perspectiva do seu contido máis xeral -"relación histórica seguindo a orde do tempo en que se deron os feitos" (Diccionario Xerais)- non hai máis de dous títulos na dita colección que mereceran figurar na mesma. Se, con toda lexitimidade, se toma o contido deste termo nun senso máis amplo -o que acontece, o que pasa, real ou imaxinario- sobran evidentemente case tódalas outras coleccións que Xerais de Galicia oferta ó público lector. Unha simple ollada a algúns dos títulos que figuran nesta colección "Crónica" de EdiciÓns Xerais pode resultar particularmente ilustrativa. Fuxidos de sona, de Reigosa –unha reportaxe-, Mulleres, de Úrsula Heinze -unha reportaxe-, Os galeóns de Rande, de Robert StÉnuit -ensaio histórico-, Vigo. No espello dos nosos avós, de Xerardo González Martín –ensaio histÓrico-, Alvaro Pino, de Miguel Suárez Abel –biografía-, Conversas con Manuel María, de Xosé M. del Caño –reportaxe biográfica-, Barreiro contra Barreiro, de Xosé de Cora –reportaxe biográfica-, Non somos inocentes, de Carlos Mella -ensaio ou libro de memorias-, Arxentina, de Xavier AlcalÀ -libro de viaxes-, Riosil, de ValentÍn Carrera –relato-, ... Todos, agás os tres últimos, teñen en común o seu carácter eminenetemente periodístico, de reportaxe que pretende sorprende-la realidade do momento, actual. Incluso estudos –ensaios- coma a citada biografía de Alvaro Pino ou as evocacións en presente de pasados coma a historia da cidade de Vigo ou a lenda dos galeotes de Rande. En ningún caso "crónicas". O lector non logrará descubrir ningunha crónica nesa colección que os resposables da mesma denominan así, "Crónicas", simplemente "Por que non?". En calquera caso, ningún dos tres últimos títulos da mesma. Non esquecémo-la outra acepción desta palabra recollida tamén polo mesmo Diccionario Xerais, precisamente desta mesma editorial: "Sección dun xornal destinada a facer un comentario periodístico de actualidade". Por que non, pois, o libro de Mella, Arxentina, de Xavier AlcalÀ ou Riosil? Simplemente, porque -agora xa podemos dicilo con toda claridade-, porque non encaixan en absoluto neste xénero, nin pola súa forma nin polo seu contido. Son obras de creación, literarias, nas que a realidade da nosa experiencia -a materia que en cada caso manexan os seus autores (o seu tempo político, Arxentina, e os pescadores galegos, respectivamente)- non é a mesma que se nos ofrece nestes libros. Non se trata de que se falsee a realidade obxectiva: simplemente se ofrece artisticamente transformada. A comparaciÓn entre Non somos inocentes e Barreiro contra Barreiro deixaranos entender moi ben o caso moito máis claro de Arxentina e Riosil. Carlos Mella, o autor de Non somos inocentes, recrea unha etapa da súa vida política a través, mesmo, dunha metáfora literaria, de fondo sentido irónico, na que a evocación de El Diablo Cojuelo de Vélez de Guevara nos conecta inevitablemente con ese carácter burlón, ás veces satírico e ata mordaz, deste erudito galego que un día entrou na política e da que, se cadra sen prtendelo, rematou saíndo por respecto á mesma. O relato, autobiográfico, é, nembargante, a verdade de Carlos Mella, non a verdade obxectiva, por moito que unha e outra poidan coincidir. É a perspectiva particular do político galego a que configura a realidade que recrea. Algo, por outra banda, propio de toda obra literaria. Barreiro contra Barreiro, pola contra, é un documento elaborado a partir das limitacións que representa a utilización dunha fonte única e, claro está, parcial, subxectiva, pero rabiosamente viva, actual. Realizado con tódalas garantías que ofrece a comprobaciÓn de datos dende unha perspectiva allea, neutral, representada neste caso por Xosé de Cora, o autor deste relato. Se a verdade de Mella non é a verdade obxectiva non pode calificarse de mentira, senón de visión persoal da realidade, dunha realidade concreta, por parte do autor do libro. Pola contra, se a verdade de Barreiro contra Barreiro falsea a realidade obxectiva, Xosé de Cora é, simplemente, un mal investigador, un inxenuo que se deixou enganar polas apariencias de verdade da fonte elixida para o seu traballo, ou, o que sería moito peor, un manipulador, interesado, de datos históricos que poden verificarse. Calquera dúbida sobre Arxentina e Riosil resólvese nunha soa pregunta: o libro de Xavier Alcalá é un libro de xeografía ou de historia? O libro de Valentín Carrera é un libro de historia? É esa a pretensión dos seus autores? Àmbos os dous intentaron un traballo científico dende un punto de vista máis ou menos periodístico, renunciando obxectivos literarios recreadores desa realidade-verdade que desexan comunicarnos? Aínda así non serían en ningún caso traballos clasificables coma crónicas. O fondo da cuestiÓn non está, endebén, no acerto ou desacerto dunha clasificación que, evidentemente, resulta en exceso caprichosa. A colección "Crónica" de EdiciÓns Xerais de Galicia, que acolle sen diferencias a estes e outros títulos, é en si mesma un produto cultural que, dalgún xeito, pretende esponder ó momento e circunstancias nas que nace e é. As preguntas son entón múltiples e da maior trascendencia: deben entende-los futuros investigadores que a cultura galega vivía nestes momentos a indefinición que evidencia esta colección? é esta colección de Xerais un síntoma dos tempos?... Por qué non?"... Simplemente porque a actualidade evidente dunha literatura de clara influencia periodística, lixeira, fácil, de problemas puntuais... non xustifica a confusión de xéneros tradicionais que, con maior ou menor acerto, saben aproveitar estas mesmas características sen renuncia-lo que sempre foron. Porque a novela histórica, mentras sexa novela, nunca será Historia, nen a reportaxe periodística, por moi literaria que sexa, será nunca unha novela. Porque os problemas de identidade que poida estar a vivi-la literatura galega de hoxe non pasa en absoluto por esta clase de problemas. En tal caso, o seu reto é ser unha manifestación universal dende a súa propia singularidade, é dicir, actualizar o seu compromiso de urxencia na conquista das formas de creto que, sen renuncia-la propia identidade,a sitúen definitivamente no contexto das demais literaturas do mundo. E a colección "Crónicas", na peculiaridade das súas características actuais, anuncia camiños moi diferentes. M. Q. S.