A MEMORIA CRÍTICA NA ACTUAL NARRATIVA GALEGA

XESÚS RÁBADE PAREDES E BRANCA DE LOBOSO (1.991)

Poucas veces o crítico, estudoso ou simple comentarista dun texto, literario, histórico, científico..., logra evadirse da tentación dunha clasificación ou encadramento previos da materia obxectivo da súa reflexión. Teima, por outra banda, de todo xustificable se se pretende fuxir da xeralización excesiva e, en calquera caso, perigosa no seu reparto de responsabilidades entre culpables directos e indirectos, entre os que son e os que só o parecen. A cuestión, ende bén, conquire especiais dificultades cando se trata de algo demasiado próximo, sen perspectiva suficiente. Ou, coma no caso presente, dun xénero literario que, no ámbito da literatura galega, vive, á vez, que un momento de euforia e grandes recoñecementos -premios nacionais e estatais-, unha situación, sen dúbida lóxica, de busca de camiños e procedementos, que lle outorguen o papel que lle corresponde no contexto da narrativa doutras linguas, da narrativa, en definitiva, universal. Nada de particular, neste sentido, a indefinición que, en tantos aspectos, evidencia. Abonde, se non, pensar a imposibilidade, potenciada dende as propias editoriais e os mesmos xurados dos diferentes certames que se fallan anualmente neste país -lembremos, por exemplo Riosil de Valentín Carrera, Premio "Blaco Amor" de novela, 1.990, na colección "Crónicas" de Edicións Xerais de Galicia-, para determinar que debemos entender hoxe por novela curta, novela ou novela longa, ou novela río, ou, o que, dende este punto de vista, pode ter unha maior trascendencia, que é mesmo unha novela. Problemas ós que, se non se pretende renunciar a un mínimo de rigor na análise desta cuestión, sería preciso engadir aínda a presencia tan significativa, no campo da narrativa galega actual, dun importante número de autores, suficientemente acreditados coma poetas importantes, entre os que, evidentemente, figura Xesús Rábade Paredes, o autor de Branca de Loboso. Nalgún momento será necesario explica-las consecuencias deste feito intentando, cando menos, poñer de manifesto as peculiaridades, se as ten, desta nova nrrativa. Non parece, de certo, que un fenómeno destas características, tendo en conta tanto a cantidade coma a contrastada calidade destes autores, poida resultar indiferente, nos seus efectos, particularmente os puramente literarios, á observación atenta de críticos e estudosos do actual momento da nosa narrativa. Branca de Loboso de Xesús Rábade Paredes, "Premio Alvaro Cunqueiro 1.991", non pode, claro é, ser unha excepción neste contexto xeral. Ende bén, e por razóns de mínima prudencia -resultaría excesivo pretender unha exemplificación xeralizadora partindo da análise dunha única obra-, vou renunciar aquí calquera referencia concreta a estes temas, que, por outra banda, coido merecen unha reflexión máis demorada. O lector poderá non obstante sorprender, nalgunhas das conclusións que sobre este relato de Rábade Paredes pretendo anotar a continuación, observacións que dalgún xeito se poden xulgar, polo menos en parte, condicionadas por aqueles supostos anteriormente sinalados. Dentro do que, pola súa significación no noso contexto literario, se pode chamar xa unha corrente, ou "camiño", da narrativa galega actual, poderíase falar do interese de determinados autores, dende unha perspectiva literario-realista, polo pasado, máis ou menos inmediato no tempo, do noso acontecer histórico. Ben que esta simplificación necesita evidentemente dalgunhas explicacións que fagan máis comprensible este intento de deslinde nun xénero tan complexo, e cada día máis abondoso, como é xa a narrativa galega. Non todos parecen hoxe conformes en clasificar, por exemplo, unha novela coma histórica, polo só feito de recrear acontecementos ou ambientes históricos. A mesma lembranza do que foi este subxénero no romanticismo, cuns caracteres que, evidentemente, non teñen porque se dar na novela actual, e os prexuízos para aceptar coma histórico un pasado que non se avale cunha documentación obxectiva suficiente ou que, pola súa proximidade, non acredite a necesaria antigüidade, sinalada, sobre todo, por unha perda da súa memoria, son, para máis dun teórico da crítica literaria, razóns abondo para, polo menos, poñer en dúbida ese dereito a recibi-lo título de históricas. Un punto de vista que se debería precisar nunha revisión máis rigorosa do concepto de historicidade. Menos dificultades presenta, sen dúbida, entende-lo sentido dunha calificación, non exenta en si mesma dunha certa contradición, de literario-realista ou, se se prefire, de realista-literaria. Unha caracterización, por outra banda, esencial se se pretende establecer un pouco de claridade nesta materia. Efectivamente, a perspectiva realista, que non queremos confundir co histórico "realismo literario", enfronta a recreación da realidade cunha clara cobiza de ser máis ca nada respectuoso coa verdade. Nunca será, de certo, o seu resultado a verdade obxectiva. A verdade literaria, non fai falta insistir, é, sempre, unha verdade diferente. Sen dúbida, máis universal e ata, se se quere, máis transcendente. Pero non é nunca a verdade, histórica, que recrea, a verdade que transmite a ciencia histórica, por moi semellante e idéntica que se presente á percepción do lector-receptor. De non ser asi deixaría de ser literatura -creación- para ser simplemente historia -documento-crónica. Esta preocupación polo realismo matízase, no contexto da narrativa galega actual, de diferentes modos. Xunto a un realismo-máxico, na liña dun Cunqueiro, un realismo-social, no que poderíamos incluir tendencias de preocupación política, un realismo-sucio ou negro, preferido polo relato interesado nos ambientes marxinais, e a outros realismos, pódese falar, mentres non se atope unha denominación mellor, de realismo-literario -¿deberíamos dicir realismo crítico?- cunha maior ou menor preocupación por temas de carácter histórico. Esta perspectiva, realismo crítico, -a narrativa, en xeral, de Carlos Casares pode exemplificar adecuadamente esta tendencia da narrativa galega actual-, na que a preocupación polo elemento creativo -imaxinación, fantasía creadora- e unha especial atención ó coidado pola forma expresiva dilúen necesariamente a rotundidez e o poder convincente do dato concreto, contradice o seu carácter aparentemente evasivo no senso crítico con que olla, interpreta e recrea a realidade materia dos seus universos. Novela histórica ou, quizabes mellor, memoria crítica de tempos idos, este modo de narrar actualiza, no seu peculiar modo de visiona-lo mundo, pasados tan próximos, aínda hoxe, coma a guerra civil, ou tan lonxanos coma o século XVII do universo de Branca de Loboso. Característica á que é necesario engadir aínda unha clara preocupación do novelista galego de hoxe, particularmente dentro desta corrente concreta da nosa narrativa actual, por facer evidente a súa actualidade en referentes específicos do noso propio contexto cultural, social, relixioso ou político, de hoxe. É mesmo neste senso como penso se debe ler este relato de Rábade Paredes. A anécdota, o amor entre Branca de Loboso e Antonio Aldán e Cangas, é o expresivo procedemento escollido polo autor para poñer de relevo unha realiade opresora, irracional e corrompida, na que o Santo Oficio é o principal protagonista. Un universo no que a verdade histórica da Inquisición en Galicia se degrada no mesmo menosprecio das fontes documentais aducidas, literaturizándoas, mentras se subliman, na recreación amorosa e acaída da realidade social e humana do século XVII, os sentimentos e relacións inventados pola súa propia fantasía. Determinadas claves -nomes de certos personaxes, se cadra a maioría, situacións moi concretas e algunhas referencias máis ou menos disimuladas- actualizan un acontecer lonxano que determinados lectores, con certa experiencia, poden intentar identificar nun tempo e contexto actual. Branca de Loboso, a última novela de Xesús Rábade Paredes, representa, nesta reflexión, necesariamente provisional, sobre a narrativa galega actual de carácter histórico, en canto memoria crítica dun pasado máis ou menos lonxano, un modelo no que, dun xeito especial, se poñen de relevo os elementos máis característicos deste novo modo, penso, da nosa narrativa. O autor, consciente ou inconscientemente, logra, neste senso, unha síntese afortunada de determinados recursos e procedementos, que, sen significar, se cadra, ailladamente unha gran novidade, aparecen funcionando aquí, na súa novela Branca de Loboso, coma elementos, interdependentes, desa estrutura na que se sustenta e xustifica a realidade do universo por el recreado. Sen esquecer, claro, o obxectivo prioritario de poñer de relevo esa preocupación prioritaria do autor por desvela-la verdade que o pasado nos oculta -penso, de certo, que neste caso non se trata en absoluto de ningunha clase de reconstrución máis ou menos histórica-, pretendo, sobre todo, amosar como esa mesma preocupación de Xesús Rábade Paredes pola verdade-significado da realidade fai desta súa obra unha creación tecnicamente chea de orixinalidade e acertos creativos. Ou dito doutra maneira: como o autor, interesado, perigosamente, nunha mensaxe concreta, logra superar artísticamente os atrancos que esta perspectiva ofrece sempre. Nada de particular, pois, que, nesta preocupación prioritaria do novelista por actualiza-la memoria crítica dun tempo e unhas circunstancias determinadas, comece por controlar, coa máxima atención, tódolos aspectos significativos do relato. Branca de Loboso inicia, de certo, a narración en primeira persoa, punto de vista no que, o autor, insiste en repetidas ocasións ó longo da novela. Pero é só un recurso literario que, se nun primeiro momento, acada do lector esa necesaria simpatía que xenera sempre a autenticidade e sinxeleza dun personaxe que escribe dende a súa propia experiencia, dorida, os sufrimentos da súa vida, ben pronto se vai decatar este da súa propia inxenuidade. Efectivamente, a lectura do Diario de Branca de Loboso vese de seguida, e en repetidas ocasións, interrompida polas continuas aparicións dun narrador que prefire a terceira persoa, o cal, non só selecciona determinados capítulos e parágrafos do apaixonante Diario, senón que, á vez, actúa coma intérprete e ilustrador do mesmo emitindo, en cada caso, o xuízo de valor que o lector debe ter presente en cada momento. Nada, neste sentido, escapa á súa acaída vixilancia. O Santo Oficio e a súa actuación, o que a mesma Branca cala no seu Diario ...: "Considero que non é para menos se paramos mentes na actuación indagatoria que a continuación transcribo, sospeitosa de plaxio", "o texto moi curioso que aquí copio", "consta recollido na declaración falsificada polos seus acusadores e xuíces", "segundo as fantasías dos seus acusadores", "atribuíndo feitos endexamais probados"; ... "chegando todo o máis, a desexar na mente", examinaba "cada centímetro da pel, con libidinosa e noxenta catadura", "aquel frade desalmado", "satisfeito de esculcar e de xobar aquel espido tan fermoso, e moi seguramente de admiralo e desexalo para o seu vil debezo"; ... "Branca de Loboso manifesta nesta altura certa carraxe e noxo", "este atractivo personaxe" ... Naturalmente as súas opinións, expresadas coma tales, evitan calquera desvío posible do lector sobre o sentido no que a lectura se debe facer: "O certo é que non se soubo nunca que a poderosa Igrexa, recoñecendo as súas propias culpas, se condene a si mesma", "Decididamente, no terreo da especulación gratuita todo casa", "Convén saber que non aduzo aquí tal disparate de modo gratuito", "Cavilei tamén alí, na chamada á sazón Praza Sagrada, como a relixión bendice e santifica toda inxustiza e toda atrocidade", ...Os mesmos rótulos que encabezan cada capítulo aparecen deste modo coma advertencias orientadoras do narrador para o lector pouco avisado: "Onde Branca de Loboso nos relata como foi denunciada, procesada por meiga", etc., etc. O exercicio deste control por parte do narrador, asegurando unha interpretación correcta dos acontecementos narrados, chega, nalgunhas ocasións, a crearlle a obriga de asumir calidades que, nun momento dado, lle atribuíu, por exemplo, á mesma protagonista. A razón da sustitución do texto do Diario de Branca polas palabras do propio narrador non é allea, coido, mesmo a esta necesidade de xustifica-lo recoñecemento de que "Branca é capaz de xogar e ironizar consigo mesma, de rir e facer chanzas sobre a súa propia estampa", acertando, no seu Diario, a expresar "os seus puntos de vista e os dos demais con talante equilibrado, mesmo cun distanciamento saudable e un sentido do humor que acreditan nesta precoz e atractiva criatura ben singulares dotes". Calidades, insisto, que só na exposición do narrador resultan confirmadas, ben que, é necesario salientalo, con esa mestría que caracteriza o modo de narrar de Xesús Rábade Paredes. O humor, non exento dunha certa socarronería, e esa fina ironía con que o autor matiza observacións e comentarios ó relato de Branca de Loboso non logra, endebén, dilui-la profundidade da traxedia que alenta nas súas páxinas, acentuando máis ben, por simple contraste, o absurdo dunha realidade desacougante. Este protagonismo, evidente, do narrador pon de relevo, por unha banda, esa actitude crítica que sinalabamos nesta clase de novela, mentras, pola outra, ademais de salienta-lo claro carácter discursivo deste relato, suxire algunha interrogación importante. ¿Ata que punto, por exemplo, se pode atribuír á condición de poeta do autor este papel preponderante do narrador? ¿Canto lle debe a esta coíncidencia o feito de que a narración propiamente dita se vexa dalgún xeito sustituída polo carácter predominantemente expresivo que logra esta presencia protagónica do narrador? ¿Cal é a razón desa preferencia do autor pola primeira persoa no relato de Branca e do mesmo narrador? Resulta claro, penso, que Branca de Loboso é, diante de nada, a expresión dunha actitude de protesta e de rabia contra unha realidade negativa, na que a loucura e o fanatismo, cando non unha absurda perversidade, pode poñer en perigo sentimentos tan nobres coma o mesmo amor. Unha actitude de rebeldía que se acrecenta na constatación da imposibilidade da propia verdade, sobre todo, cando esta, no seu dogmatismo absoluto, se nega a si mesma fronte a condición particular de quen a enuncia: 'Daemoni, etiam vera dicenti, non est credendum' (a verdade se procede do demo non é verdade). Nada de particular, pois, que o protagonismo de Branca de Loboso e o da súa historia de amor non sexa, nesta novela de Rábade Paredes, máis ca unha concesión xenerosa do propio narrador, ou, se se prefire, a súa simple xustificación, sen dúbida necesaria, para a recrecación dunha realidade sobre a verdade da cal non se sinte disposto a outorgar ningunha licencia interpretativa. Nin tan siquera, claro, á mesma Branca. Mais, aínda que esa verdade, a verdade que o autor se esforza en comunicarnos, non nace endebén da vixilancia crítica do narrador, senón do conxunto estrutural no que este é á fin un elemento funcional máis colaborando ó logro do significado final da obra, a súa importancia para o autor e a súa obsesiva presencia ó longo do seu proceso creativo van resultar decisivas na configuración final do universo que nos comunica Branca de Loboso. De tal modo, que do mesmo xeito que o narrador aparece asumindo funcións, se cadra excesivas, no seu papel de introductor-presentador, actuando, segundo vimos, máis coma intérprete que coma simple expositor, Branca, a verdadeira protagonista, coma logo Toño, e o mesmo tribunal do Santo Oficio sofren, pode que vítimas daquela mesma preocupación do creador, transformacións funcionais de carácter moi semellante. Quero adiantar que esta característica de Branca de Loboso, referida esencialmente á arte construtiva desenvolvida aquí polo autor, non afecta, na súa evidente complexidade, á sinxeleza, sen dúbida máis aparente ca real, do propio relato, senón á necesidade de aprofundar no contido significativo que se desexa transmitir. Un esforzo do autor no que o valor multisignificativo da creación artística se diminúe necesariamente na intensificación dunha mensaxe determinada, non só pretendida, senón, á vez, motivadora ela mesma de máis dunha solución técnica destinada mesmo a poñela de relevo. Así, nunha primeira lectura, vivimo-la traxedia dunha historia de amor frustrada. Branca, "muller intelixente, formada sobre todo na lectura das cousas", cunha "instrucción nada común naquela época, mesmo en persoas de elevada posición social e títulos", coñece ó estudante Antonio Aldán e Cangas, "un real mozo de presencia baril e gasalleira", "mozo de gallada figura e ben portado". O amor medra cada día entre os dous mozos. "Nunca eu tiven máis pacto con Antonio, meu pobre -confesará Branca diante do tribunal do Santo Oficio-, que o de quererlle ben por profesión de amor que os dous nos fixéramos, e absolutamente ninguén, anque me maten, poderá xa impedirme que eu lle siga mantendo mentres viva a miña entrega e total fidelidade." O casamento dos dous mozos fracasa, ende ben, diante da perversidade dunha nai, a nai de Branca, e as pretensións deshonestas do arcipreste de Saavedra. E, naturalmente, o rechazo da moza non podía acadar peores consecuencias para ela e o seu namorado. Don Servando, o arcipreste, que se veu rechazado por Branca, a pesar da colaboración da nai da moza, non dubida recorrer á denuncia dos noivos, diante do tribunal do Santo Oficio de Santiago. Unha actitude, que nun tipo coma o arcipreste, "home ruín, descrido, libidinoso e putañeiro", moi coñecido pola "afición por desvirgar que ó de Fontes lle entraba cando tiña noticia de moza casadeira", resulta, se se quere, xustificada ou, polo menos, explicable. E, incluso, que rematara convertíndose nun dos "membros máis activos da confabulación contra o de Aldán". Menos doado de entender parece o comportamento de Antonia de Loboso, a nai de Branca, que, polo menos dende o punto de vista da filla é, mesmo ela, quen toma a iniciativa de impedir aquel amor, non tardando moito, "ben seguro, en llo comunicar a don Servando, que xa por entón lle quentaría a cama". Só esa sensibilidade, enfermiza, coa que se pretenden explica-las correspondencias de antipatía e desafecto entre persoas achegadas podería facernos entender esa actitude da nai de Branca. Que esta, non obstante as súas repetidas protestas de amor -"Eu a miña nai queríalle"- e ata unha estraña necesidade de xustificar algunhas das súas reaccións máis negativas -"o mellor non debera dicir cousas como digo contra quen me pariu, anque eu non llo pedise"-, lle profesaba un odio profundo resultaba evidente. "Se existise de verdade unha encarnación do mal -confesará Branca-, fose en figura de meiga ou de candonga, esa sería a miña nai sen dúbida." Un odio que aprofundaba as súas raigañas na lonxanía da súa mesma nenez. "Aínda teño o recordo -confesará noutro momento- de ambos a dous cofándose, miña nai e máis el -(refírese ó arcipreste)-, que nesa posición criminal os sorprendera, sendo unha criatura, na propia cama onde a que me pariu se deita con meu pai...". Antonia de Loboso, a nai que non só consinte a prisión e a condena da súa propia filla senón que, incluso, actúa coma testemuña en contra dela, merece, de certo, unha atención que aquí non é posible. Deixemos, ende ben, anotado este interese e a necesidade de voltar sobre este curioso personaxe en ocasión máis propicia. O desenlace, efectivamente, non puido ser máis desastroso. O tribunal do Santo Oficio, composto por "homes carentes de pudor, todos célibes e cregos", "mentes delirantes", seguidores das máis "despropositadas fantasías e desatinos", terminará condenando ó de Aldán a morrer queimado na fogueira, e a Branca, aínda que resulta absolta, a se recluir no mosteiro de Belvís "privada xa por sempre do dono dos seus días, da palabra remol e a mirada amantiña do malpocado Toño". Unha lectura máis atenta descúbrenos aínda unha estrutura de significado moi diferente. Coma no caso do narrador, o autor logra, con habelenciosa mestría, diluir unha vez máis o protagonismo de Branca no xogo permanente dunha creación que busca, insistimos, prioritaria e esencialmente un significado moi concreto: poñer de relevo a verdade dunha realidade opresiva e escravizadora da vontade do home, negadora da liberdade, corrompida pola ignorancia e o abuso do poder. O demo é, nesta outra perspectiva, o centro arredor do cal xiran acontecementos e personaxes, o único señor a quen todos, dun modo ou doutro, rinden pleitesía. Ser superior, que pode chegar "a se expresar en aparencia nos idiomas comúns e tamén nos ignotos e complexos, verbigracia, en galego, en vascongado ou en latín", é capaz das máis sorprendentes marabillas, podendo, por exemplo, adopta-la forma e a aparencia, que mellor lle conveñen en cada caso. Capacidade de metamorfose que en Branca de Loboso, lle permite ser, segundo o punto de vista de quen o describe, ou unha simple "andrómena de curas e de saias", como pensaba o avó de Branca, ou o Antonio Aldán e Cangas ou o mesmo arcipreste de Saavedra e aínda a muller en xeral, mesmo en canto é muller. Pero esta presencia, múltiple e terriblemente eficaz, do demo, no mundo de Branca de Loboso, é a explicación máis clara deses "efectos perversos que a máquina implacable da Santa Inquisición, satánica ironía que a procesada sufriu en propia carne, chegaba a producir na sociedade do seu tempo". A Inquisición, o Santo Oficio, é necesario telo moi en conta, non é, en calquera caso, máis ca unha simple representación da Igrexa en xeral, sen máis excepción ó longo do relato que as 24 monxas, "de moita paz", coas que vive Branca no convento de Belvís. Identificación que resulta evidente no texto do propio Diario de Branca cando esta, "cun distanciamento indicativo de clara intelixencia", escribe: 'As semanas que seguiron foron un verdadeiro rosario de rencores con bendición legal; unha orxía de inquinas e de envexas, de perxurios consagrados pola Igrexa; pois, lonxe da intención de reprendelos, eses representantes dun tribunal chamado santo, daban sanción de oficio ás testemuñas falsas, cando non compensaban con favores ós que as pronunciaban... E poñendo tanto empeño e atención no maligno -continúa-, ou tratando estes asuntos que din de meiguería como se fose o crime máis escuro e máis nefando, todos estes teólogos e sabios, curas e inquisidores -(o suliñado é meu)-, antes de remediaren tales cousas, polo asaño e rixidez con que as reprimen, chegan contrariamente a promovelas e avivalas coas súas propagandas'. Así, pois, Branca, que pon en sospeita case todo sobre este témero personaxe, "se como din existe", non vai lograr, con todo, verse libre da súa presencia obsesiva. Son tantos a recordarllo e son tan reais as consecuencias, nela mesma, desa presencia, que, dun xeito ou doutro, termina aceptando, cando menos coma posible, non só a súa existencia senón, incluso, esa témera presencia que todos parecen empeñados en lle probar. É verdade que se resiste a ve-las cousas así -"eu dese Satán non teño máis noticia que a que se encargan de me dar vostedes desde que así me atopo"-, insistindo diante do propio tribunal do Santo Oficio na súa incapacidade para entender como pode ser posible que entre "en cabeza ningunha, e cando máis na das súas señorías, tanta pura invención e tanta falsidade". Non obstante, o tribunal do Santo Oficio, por medio da tortura cando os argumentos non resultan suficientes, intenta unha e outra vez facerlle ver claro que esa actitude non é máis ca outro modo de afirma-lo que en realidade está a negar, ou, simplemente, unha maneira máis de pretender defender ó que non ten defensa, o seu Toño Aldán. Unha idea que xa o arcipreste de Saavedra -"por boca da miña nai"- lle intentara facer ver repetíndolle unha e otra vez que era mesmo o demo quen a visitaba "na figura dese estudiante". Sen dúbida, algunhas das estrañas manifestacións da moza atopan suficiente explicación no feito desta primeira identificación entre Satán e Antonio Aldán e Cangas. Este, efectivamente, non é, na reflexión meditada dos inquisidores, máis ca unha personificación humana do maligno -"Satán, ou súbdito interposto, verbigracia Antonio Aldán e Cangas"-, entre os cales se intercambian, a conveniencia do demo, os atributos particualares de cada un. Ver, pois, no seu Toño ó propio demo terminou por ser, de certo, algo crible. "Cheguei mesmo a soñar, non sei se a convencerme -confesará-, de que o de Aldán podía moi ben ser demo, demoro ou preso da meiguice." Pero é o mesmo demo, sen dúbida favorecido na imaxe de Toño que ela pode ollar e disfrutar, o que motiva este claro recoñecemento: "Mesmo se penso agora nel (...), que vén do máis alá para facerme as beiras e tentarme só do modo que el sabe, sinto por todo o corpo a comezón e o sangue en arreguizo por ser eu precisamente a muller escollida." Pero Branca é unha muller eqilibrada, capaz de diferenciar en cada momento o mundo das súas emocións do mundo das ideas e da propia experiencia. Non se pode esquecer que, "ademais da estimable orientación que recibiu do seu Toño de Aldán moi ben amado, coñeceu a través de sor Encarnación, a monxa pecadora de Belvís, durante os varios anos que estivo alí internada, algúns tratados de demonoloxía", e que, nalgún momento, chegou incluso a setirse fascinada por "cuestións demonolóxicas sometidas a exame polo padre Castañega". Non era, pois, ningunha ignorante neste ámbito do saber, e, menos aínda, unha persoa desinteresada no tema, ben que todo isto fora, sobre todo, consecuencia da propia actuación do don Servando, da súa propia nai e dos membros do Santo Oficio de Santiago. Branca é, por outra banda, de todo consciente da súa condición de muller e das limitacións que esta condición comporta no seu tempo. O propio tribunal do Santo Oficio, na súa irregular actuación, encargabase de poñelo de relevo. Así vía ela a aqueles inquisidores, "arrepochados de carraxe e odio para min e para todo canto teña que ver co noso estado de mulleres, verdadeiras putas e engadadoras de perversidade e tentación para os representantes de Deus e da Santa Madre Igrexa". Apóñenlle "os delitos inventados de ser meiga feiticeira, de renegar de Deus e dos seus santos, de alzar voo en figura de paxaro e aínda de adoptar natura e feitos de Castrón de tripartida cornamenta", pero ela sabe moi ben que do que en realidade se trata e de enlordala "na deshonra vergoñenta dun proceso por puta". Pertence, simplemente, "a unha especie que por lei de natura non poderá chegar a máis sabiduría que a chamada diabólica". As circunstancias non podían ser máis favorables ó interese de Branca por este personaxe fantástico. E, se cadra "sen querer, empezou a figurarse na imaxinación como sería o demo e que de marabillas non obrarían as súas artes cando se vía precisamente escarnecido por xente de sotana e auga bendita". Tiña de ter, sen dúbida, "dotes de renarte e un sentido do humor moi aguzado para sair triunfante de tantas armadillas, tanto divino marteleo, persecución, maldición gratuita e asañamento". A súa lóxica e claro entendemento faranlle, en varias ocasións, "presentárnolo como un ser divertido e simpático que hai que compadecer". "E aínda digo -segurará en certa ocasión- que o demo me é simpático." "O demo na figura dese estudante alleo, un real mozo de presencia baril e gasalleira, que aparecía e desaparecía xusto cada verán" en que viña "a cabo duns parentes de seu nun lugar que lle din de Cal da Loba", podía, xa o vimos, ser verdade e ata unha verdade desexada por Branca. As outras figuracións, tódalas que "do demo e do seu séquito" lle "foron aducidas por eses carniceiros no transcurso dos interrogatorios, poden serlle aplicadas a Servando de Saavedra". "De poder personificarse realmente a figura de Satán -concluirá con rotundidade Branca-, con toda a variedade de atributos e funcións que a min me obrigan a manifestar que tiña, o mundo enteiro podería contemplalo na traza inofensiva dunha especie de boi vestido de sotana ou na estampa dun auténtico castrón". O demo -unha simple andrómena, Antonio Aldán, a muller, Servando de Saavedra, ou a mesma Igrexa- é, á fin, no sentimento e na reflexión da moza Branca de Loboso, un misterio desentrañado, un medo que pode facer rir, unha negra touca rachada en anacos, unha lembranza dorida pero unha lembranza. Víctima con Antonio Aldán do poder do maligno, recupera, mesmo, na conciencia dese feito un protagonismo que o autor nos anunciaba dende a propia portada do libro. O mundo de Branca de Loboso, señorío indiscutible de Satán, faise luz -¿por que se chamará Branca a protagonista?- na sabiduría de Branca. A escuridade da ignorancia, dominada polas forzas ocultas das tebras, aluméase na transparencia do coñecemento da realidade. A memoria crítica de Rábade Paredes, aceda e ata despiadada, baséase, neste caso, mesmo no feito dese señorío que o demo ostenta no mundo da ignorancia dos máis e da perversidade duns poucos aproveitados. Un pode, de certo, estar de acordo, ou non, coa imaxe que dese mundo nos transmite a través da súa novela Branca de Loboso. Un universo no que, nin a presencia, inxenua, das monxas de Belvís, nin a pouquedade do pai de Branca, nin siquera esta mesma, polo menos ata que logra enfrontar reflexivamente a realidade de Satán -engano-poder-, son suficientes a contradici-lo baleiro de toda excepción comprensiva e aínda da posiblidade do mesmo amor. A súa evocación -memoria crítica dun pasado que é posible aínda actualizar nalgún dos seus rasgos máis negativos- é, non obstante, profundamente esperanzada. A salvación, dito doutra maneira, é posible na superación, a través do saber, dunhas circunstancias que só se xustifican na maldade e na ignorancia. Só o coñecemento, terminará concluíndo, pode derruba-lo maligno do trono da súa ousadía sin límites. Este era, penso, o obxectivo derradeiro do autor: amosa-la verdade que se esconde detrás do medo do descoñecemento alumeando a realidade coa lámpada da reflexión crítica. O camiño, penso que moi ben andado polo autor de Branca de Loboso, garda ende ben para quen desexe facelo de novo na súa compaña outras moitas sorpresas. É ó lector, en calquera caso, a quen por dereito lle corresponde este agasallo. Que o disfrute! M. Quintáns S.