A CUESTIÓN DO XÉNERO LITERARIO

A COLECCION "CRONICA" DE "XERAIS"

Poucas veces, dende esta perspectiva de curioso da cultura, sentín a tentación da desculpa ou da auto-xustificación para dicir sinxelamente o que, en cada momento, pensaba e penso das cousas sobre as que escribo. Esta vez quero, endebén, aforrarlle ó lector, que comeza as súas lecturas polas primeiras liñas dos escritos, o esforzo de seguir adiante se agarda algo máis ca unha simple reflexión, persoal, sobre esas pequenas cousas que tan pouco teñen que ver coa importancia dunha colección coma "Crónicas" da Editorial "Xerais". O título, o mesmo título da dita colección, non é, neste caso, máis ca un pretexto para falar, simplemente, de cousas das que, doutro xeito, non sabería como poder facelo, e das que, por escuras razóns do inconsciente, sinto a necesidade de dicir algo. É ben sabido que a realidade do mundo, e a realidade do home mesmo, non é máis, en canto realidade intelixible, ca un simple produto do noso pensamento, da nosa capacidade para ordenar, clasificar, e someter a determinadas leis aquilo que merece a nosa curiosidade e o noso empeño por entendelo. Un xeito, racional, de facérmonos donos e señores do descoñecido, do propio misterio. Non somos libres, mesmo, polo coñecemento? Non é, mesmo, a ignorancia a principal fonte dos nosos medos? Os pobos, coma os homes que os constitúen, non son alleos a este proceso de transformación e liberación. Mais nesta actividade intelectual, conquistadora do noso entorno, hai ademais un compoñente psicoló- xico, fundamental, valorador, incluso, da bondade ou maldade, da eficacia ou ineficacia daquel esforzo. Que poden, efectivamente, importa-los nosos coñecementos se deles non logramos deriva-la confianza no mundo no que vivimos e a seguridade en nós mesmos? A historia está de certo chea de etapas e momentos de euforia e de grandes depresións. Séculos de Ouro, Renacementos, períodos Clásicos... séculos de ferro, idades medias, decadentismos... A arte é sempre o termómetro máis sensible, o detector dos primeiros síntomas alarmantes. Ela, coma ningún outro método científico -os estudos históricos, sociolóxicos...-, rexistra minuciosa e atentamente tódolos movementos de entusiasmo ou de frustración que animan ou inquietan ó home e ós pobos en cada intre do seu acontecer. Non, claro, para advertirnos ou aconsellarnos -a arte só ensina a través da experiencia das súas propias vivencias, coma a vida mesma-, senón, mesmo, para facer máis vivo, máis real, -a arte é sempre testemuña do seu tempo-, o acontecer vulgar –cotián- do home e do mundo a través da simbolización da propia realidade. Nos tempos de tranquilidade e satisfacción, as formas da arte resultan definidas e claras, e os contidos transparentes. Todo comunica harmonía, equilibrio e seguranza. Cando a inquedanza, o desasosego e os medos se fan donos do home, as cores son nubes de tormenta na pintura, lóstregos ameazantes na escuridade de visións fantasmagóricas, mentras os volumes, na escultura e na arquitectura, enfrontando a loita da luz coas sombras, se rotorcen con dores de partos estraños. A música, a danza...non son alleas a estes comportamentos. A literatura, se cadra a máis inxenua das belas artes, xoga o xogo da vida nos entusiasmos vitais do home dono de si mesmo e do seu contexto, ri a ledicia do mundo e convirte os seus soños en bandeiras de gloria. No desencanto das horas tristes, na desilusión da desfeita inesperada, a literatura, avergoñada, coma o home, de si mesma, busca, no disfrace do espantallo, a renuncia a seguir sendo ela, a seguir testemuñando realidades nas que non cre, refuxiándose no hermetismo da súa linguaxe simbólica ou na fórmula do apóstrofe insultante. Con plena conciencia dunha personalidade propia, a literatura galega actual, unha vez liberada de sospeitas dunha inferioridade en relación con outras literaturas, sinte a urxencia dun recoñecemento alleo que, en ámbitos coma a narrativa -a lírica acadou esa honra fai moito tempo-a sitúe, definitivamente, sen matizacións innecesarias, á beira das grandes literaturas de Occidente. Dende mesmo esa singularidade que fai dela unha literatura diferente. Sen renuncias de ningunha clase, nese esforzo continuado por recrear, á vez, un mundo propio, como acontece, por exemplo, en Méndez FerrÍn e, noutro sentido, nun Casares ou nun Suso de Toro, ou mesmo nun Antón Risco; ou experimentando con espacios e ambientes exóticos, como podería se-lo caso de obras coma O enxoval da noiva, de Víctor Freixanes ou O misterio do barco perdido, de Reigosa. Inquedanzas, sen dúbida, importantes, pero que nacen máis de dentro da propia literatura ca da contexto político, social, cultural, relixioso...no que esta está a desenvolverse. Resulta, neste sentido, sorprendente algo, aparentemente tan intrascendente, coma o problema suscitado pola simple inclusiÓn dunha obra determinada dentro dunha colección literaria determinada. Sobre todo, cando a mesma editorial, diante da sorpresa dalguén, non ten reparos en respostar: "e por que non?" Nestas mesmas páxinas de El Correo Gallego, tiven o atrevemento de suxerirlle a Editorial Compostela, responsable da ediciÓn deste xornal, a conveniencia de buscar para a súa nova actividade editorial -lémbrense títulos coma Portadas, La Carrilana- formatos e presentacións que fosen á vez anuncio e identificaciÓn da obra incluída na colecciÓn ou coleccións que se ofrecían ó público. PreocupaciÓn, sen dúbida, en exceso formalista, pero que un sinte coma algo necesario nun mundo que amosa tan pouco respecto polo externo que moitas veces nin se sabe se debaixo de tanta indiferencia resulta realmente lícito sospeitar algo que mereza a pena da nosa curiosidade. A colección "Crónica" de EdiciÓns Xerais de Galicia é un caso moito más serio, que merece, penso, unha reflexión, cando menos, menos demorada. Poñer en dúÚbida o carácter de novela, do relato Riosil, de ValentÍn Carrera, Premio Blanco Amor 1.990, levaríanos a un debate sobre a realidade, historia, actualidade...do xénero literario que nos alonxaría máis do desexado da cuestión que nesta ocasión desexo plantexar. En calquera caso, foi o mesmo feito da inclusión desta obra na colección "Crónica" a razón daquela resposta de Xerais, que citaba máis arriba. "Por que non?" Pois, simplemente, porque nada, e no ámbito da cultura moito menos, é nunca de todo indiferente. Eu, comprador dun libro de Xerais nunha libraría, sentiríame de todo xustificado nas miñas esixencias de que se me devolveran os cartos que tivera custado se, guiándome polo uqe me promete a propia editorial, en vez dunha crónica me cola unha novela, un libro de relatos, un ensaio ou en libro de viaxes. Non se trataría neste caso dunha publicidade enganosa, que naturalmente está castigada pola lei, senón, o que é moito máis grave, dun atentado contra a confianza que todo siareiro lle agasalla. Se os responsables, pois, desta colección pensan en "CrÓnica" dende a perspectiva do seu contido máis xeral -"relación histórica seguindo a orde do tempo en que se deron os feitos" (Diccionario Xerais)- non hai máis de dous títulos na dita colección que mereceran figurar na mesma. Se, con toda lexitimidade, se toma o contido deste termo nun senso máis amplo -o que acontece, o que pasa, real ou imaxinario- sobran evidentemente case tódalas outras coleccións que Xerais de Galicia oferta ó público lector. Unha simple ollada a algúns dos títulos que figuran nesta colección "Crónica" de EdiciÓns Xerais pode resultar particularmente ilustrativa. Fuxidos de sona, de Reigosa –unha reportaxe-, Mulleres, de Úrsula Heinze -unha reportaxe-, Os galeóns de Rande, de Robert StÉnuit -ensaio histórico-, Vigo. No espello dos nosos avós, de Xerardo González Martín –ensaio histÓrico-, Alvaro Pino, de Miguel Suárez Abel –biografía-, Conversas con Manuel María, de Xosé M. del Caño –reportaxe biográfica-, Barreiro contra Barreiro, de Xosé de Cora –reportaxe biográfica-, Non somos inocentes, de Carlos Mella -ensaio ou libro de memorias-, Arxentina, de Xavier AlcalÀ -libro de viaxes-, Riosil, de ValentÍn Carrera –relato-, ... Todos, agás os tres últimos, teñen en común o seu carácter eminenetemente periodístico, de reportaxe que pretende sorprende-la realidade do momento, actual. Incluso estudos –ensaios- coma a citada biografía de Alvaro Pino ou as evocacións en presente de pasados coma a historia da cidade de Vigo ou a lenda dos galeotes de Rande. En ningún caso "crónicas". O lector non logrará descubrir ningunha crónica nesa colección que os resposables da mesma denominan así, "Crónicas", simplemente "Por que non?". En calquera caso, ningún dos tres últimos títulos da mesma. Non esquecémo-la outra acepción desta palabra recollida tamén polo mesmo Diccionario Xerais, precisamente desta mesma editorial: "Sección dun xornal destinada a facer un comentario periodístico de actualidade". Por que non, pois, o libro de Mella, Arxentina, de Xavier AlcalÀ ou Riosil? Simplemente, porque -agora xa podemos dicilo con toda claridade-, porque non encaixan en absoluto neste xénero, nin pola súa forma nin polo seu contido. Son obras de creación, literarias, nas que a realidade da nosa experiencia -a materia que en cada caso manexan os seus autores (o seu tempo político, Arxentina, e os pescadores galegos, respectivamente)- non é a mesma que se nos ofrece nestes libros. Non se trata de que se falsee a realidade obxectiva: simplemente se ofrece artisticamente transformada. A comparaciÓn entre Non somos inocentes e Barreiro contra Barreiro deixaranos entender moi ben o caso moito máis claro de Arxentina e Riosil. Carlos Mella, o autor de Non somos inocentes, recrea unha etapa da súa vida política a través, mesmo, dunha metáfora literaria, de fondo sentido irónico, na que a evocación de El Diablo Cojuelo de Vélez de Guevara nos conecta inevitablemente con ese carácter burlón, ás veces satírico e ata mordaz, deste erudito galego que un día entrou na política e da que, se cadra sen prtendelo, rematou saíndo por respecto á mesma. O relato, autobiográfico, é, nembargante, a verdade de Carlos Mella, non a verdade obxectiva, por moito que unha e outra poidan coincidir. É a perspectiva particular do político galego a que configura a realidade que recrea. Algo, por outra banda, propio de toda obra literaria. Barreiro contra Barreiro, pola contra, é un documento elaborado a partir das limitacións que representa a utilización dunha fonte única e, claro está, parcial, subxectiva, pero rabiosamente viva, actual. Realizado con tódalas garantías que ofrece a comprobaciÓn de datos dende unha perspectiva allea, neutral, representada neste caso por Xosé de Cora, o autor deste relato. Se a verdade de Mella non é a verdade obxectiva non pode calificarse de mentira, senón de visión persoal da realidade, dunha realidade concreta, por parte do autor do libro. Pola contra, se a verdade de Barreiro contra Barreiro falsea a realidade obxectiva, Xosé de Cora é, simplemente, un mal investigador, un inxenuo que se deixou enganar polas apariencias de verdade da fonte elixida para o seu traballo, ou, o que sería moito peor, un manipulador, interesado, de datos históricos que poden verificarse. Calquera dúbida sobre Arxentina e Riosil resólvese nunha soa pregunta: o libro de Xavier Alcalá é un libro de xeografía ou de historia? O libro de Valentín Carrera é un libro de historia? É esa a pretensión dos seus autores? Àmbos os dous intentaron un traballo científico dende un punto de vista máis ou menos periodístico, renunciando obxectivos literarios recreadores desa realidade-verdade que desexan comunicarnos? Aínda así non serían en ningún caso traballos clasificables coma crónicas. O fondo da cuestiÓn non está, endebén, no acerto ou desacerto dunha clasificación que, evidentemente, resulta en exceso caprichosa. A colección "Crónica" de EdiciÓns Xerais de Galicia, que acolle sen diferencias a estes e outros títulos, é en si mesma un produto cultural que, dalgún xeito, pretende esponder ó momento e circunstancias nas que nace e é. As preguntas son entón múltiples e da maior trascendencia: deben entende-los futuros investigadores que a cultura galega vivía nestes momentos a indefinición que evidencia esta colección? é esta colección de Xerais un síntoma dos tempos?... Por qué non?"... Simplemente porque a actualidade evidente dunha literatura de clara influencia periodística, lixeira, fácil, de problemas puntuais... non xustifica a confusión de xéneros tradicionais que, con maior ou menor acerto, saben aproveitar estas mesmas características sen renuncia-lo que sempre foron. Porque a novela histórica, mentras sexa novela, nunca será Historia, nen a reportaxe periodística, por moi literaria que sexa, será nunca unha novela. Porque os problemas de identidade que poida estar a vivi-la literatura galega de hoxe non pasa en absoluto por esta clase de problemas. En tal caso, o seu reto é ser unha manifestación universal dende a súa propia singularidade, é dicir, actualizar o seu compromiso de urxencia na conquista das formas de creto que, sen renuncia-la propia identidade,a sitúen definitivamente no contexto das demais literaturas do mundo. E a colección "Crónicas", na peculiaridade das súas características actuais, anuncia camiños moi diferentes. M. Q. S.