martes, 5 de abril de 2011
JOSÉ Mª. ÁLVAREZ BLÁZQUEZ: A NARRATIVA GALEGA EN GALEGO
Lembrar que a literatura galega deixou, fai tempo, de ser un gueto, unha illa esquecida no noroeste da Península Ibérica, parecería, se cadra, un tópico. Obras e autores mereceron e seguen a merece-lo interese doutras linguas, doutras culturas e doutros pobos. Con maior entusiasmo, sen dúbida, nos últimos tempos, ben que non sempre dende a necesaria comprensión de todos e menos aínda co apoio intelixente que sería obrigado agardar das institucións galegas responsables da política cultural do noso país.
Debe ser, penso, un obxectivo prioritario desa política favorece-lo diálogo entre culturas diferentes, entre a cultura galega e outras. Pero dende un deseño claro dos intereses da nosa propia comuidade. Subvencionar, por exemplo, empresas editoriais, non galegas, pola súa publicación en galego, pode estar xustificado en casos moi concretos, pero, con dificultade, resulta comprensible esta axuda cando esas publicacións constitúen parte do programa editorial das nosas propias empresas. ¿Non resultaría máis doado de entender que foran mesmo as publicacións e difusión de traducións de obras galegas, as que mereceran esta atención?
Nembargante, hai outro aspecto da literatura galega actual, que non fala menos nin con menos énfase a prol dese senso de doada e leda convivencia con outras literaturas. Refírome en concreto ó feito da tradución ó galego de obras de autores galegos, que, polas razóns que fora, apareceron no seu día en castelán ou noutras linguas. Unha decisión, sen dúbida, normal, pero de fonda significación na solución adecuada do vello e pouco xustificado contencioso que enfronta a literatura galega en galego á literatura galega noutras linguas. Só, de certo, cando nos poidamos sentir visitantes convidados noutras terras, cando poidamos concorrer cos demáis, solidariamente, ó foro dos intercambios e da convivencia, poderemos recoñecer, con orgullo, o que outros compatriotas teñan alcanzado fóra, a través mesmo dunha lingua diferente da súa propia.
Se sempre é unha boa noticia que un autor galego que escribe en castelán ou noutra lingua adopte nun momento dado a decisión de escribir en galego, non a é menos que a súa obra, consagrada polo éxito, volte a súa terra de orixe na lingua na que, se cadra, se pensou, e na que, en calquera caso, sempre atopará a verdadeira razón da súa identidade. Un feito que, dalgunha maneira, evoca, no propio contexto literario no que nos atopamos, esa teima ancestral do galego polo reencontro derradeiro coa súa tradición e consigo mesmo.
Son, neste sentido, dous exemplos espléndidos a tradución de M. Riveiro Loureiro de O bosque de Ancines de Carlos Martínez-Barbeito, en Edicións Laiovento, e, recentemente, a de Álfonso Álvarez Cáccamo de Na vila hai caras novas de José Mª Álvarez Blázquez. Dúas novelas que mereceron a distinción do Premio Nadal, a primeira, e a condición de finalista, a segunda. De O bosque de Ancines tiven xa a oportunidade de poñer de relevo o seu fondo valor antropolóxico e literario. Hoxe síntome ledo de poder anunciarlle ó lector curioso de disfruta-la mellor narrativa galega a aparición en galego de Na vila hai caras novas de Xosé María Álvarez Blázquez.
Pertence, sen dúbida, esta fermosa novela do tudense Álvarez Blázquez, a ese grupo de obras que unhas circunstancias políticas malfadadas fixeron imposible nacer na nosa lingua. O autor, mestre de profesión, membro das Mocedades Galeguistas e do Partido Galeguista, fundador de editoriais coma Monterrei e Castrelos, logra á fin, na tradución espléndida que para Ir-Indo realiza o seu propio fillo,o escritor Alfonso Álñvarez Cáccamo, ofrecernos un dos seus relatos mellor construídos e, se cadra, tamén mellor escritos.
Na vila hai caras novas é, efectivamente, unha desas novelas, entretidas e amenas, destinadas, sobre todo, a facer lectores. Debedora, sen dúbida, dun modo de contar decimonónico -forma que está a recupera-la narrativa máis actual-, Na vila hai caras novas logra, dende os primeiros capítulos esa complicidade, tan importante para o goce da lectura, entre o narrador e o lector. Unha fórmula que lle permite ó autor, protagonista principal na investigación dos feitos que deben proporciona-lo desenlace definitivo da historia, amosar tódalas súas brillantes calidades de agudo observador e, sobre todo, de retranqueiro comunicador.
Un acerto máis, sen dúbida, de Ir-Indo Edicións que, con esta nova publicación vai poder contribuír, eficazmente, a que ese número de lectores de novela galega se vexa claramente aumentado.
M. Quintáns S.
XOSÉ NEIRA VILAS: "O HOME DE PAU"
A cidade ollada como preocupaci¢n ‚ un tema moi antigo no ámbito da literatura. Frei Antonio de Guevara, o culto bispo de Mondoñedo do século XXVI, cita no seu famoso tratado Menosprecio de corte y alabanza de aldea un bo número de exemplos clásicos de grandes homes que abandonaron a cidade pola vida retirada.Otero Pedrayo, dende unha perspectiva moi diferente da de Guevara claro seguidor do tópico renacentista do Beatus Ille, atopou, na defensa da aldea, como modelo da cidade do futuro, un dos camiños máis frúctíferos do seu pensamento cara a unha Galicia moderna, respectuosa coas esencias da súa identidade.
O home de pau, de Xosé Neira Vilas, representa un terceiro grao neste proceso de achegamento á realidade da cidade dende
unha perspectiva galega. Unha reflexión sobre "o previsible destino das actuais cidades", na que, nembargante a súa clara condición de obra de arte -"fóra desta sinxela cavilaci¢n parabólica, o demais son contos"-, o autor non logra desimula-las
súas fondas preocupacións sociais e agudo sentido crítico fronte,por exemplo, ó desexo de paz e molicie, que movía a obra de Guevara, ou ó desacougo que producía en Otero a contemplación da ruína do mundo dos antigos fidalgos.
Un pequeno suceso, unha simple anécdota da vida cotián, sírvelle ó autor para desencadea-las forzas que ocultan o verdadeiro significado desa realidade témera que é a cidade. Un mundo no que o home perdeu canto "lle quedaba do que nun tempo fóra", decatándose á fin de que "definitivamente, era de pau" -no primeiro relato-, ou, sen sabelo, como aquela "alma de tendereteiro" de "Unto", tan adaptado, que ata o seu nome se confunde coa súa teima de feirante, ou o mesmo Rod, "o chirico aduanante" de "Coches". Unha "rolda de gurras e competencias" -"O parvo"- na que s¢ os perdedores, -os parvos-, acadan albisca-lo verdadeiro sentido desta realidade.
Un mundo gobernado polos anuncios -"come, bebe, fuma,recupera a saúde, viste, calza"...-; polo papel -"Papeis"-; polos reloxos, "pois sen hora" -"Reloxos"- fica "a cidade desnortada,perdida no tempo"-; ou por un "calimbornio de vintesete andares"
-"Babel S.A."-, "un mundo dentro daquel mundo que era a cidade". Un mundo, en fin, de poleiros de cemento, no que -"Casa"-"se segue chamando casa" a un "tobo-gabia-campa-fenda, un burato",e na que os cans poden chegar a sustituí-las persoas, como
naquela de Tolobre que agora se chama "Cadelandia".
"E medrou, e "seguía medrando -"Alameda"- a xeito de cárcere monstruoso", aquel mundo "emborrallado de dióxido de carbono e outras porcalladas afíns" -"Fumes"-; aquela "martabela xigante",unha feira inmensa, un mundo entolecido" -"Decibelios"-; aquel mundo "de bruídos e sen foros -"O xigante Med"-, de pregoeiros e fumes", agora a punto de "desaparecer, ou pouco menos -"Folga"-, na súa propia inmundicia, na súa abondosa merdallada, e nas porriñadas que ela mesma xera e recada".
Unha colección de quince relatos dun escritor que nos sorprende, sempre, co fermoso milagre de disimula-lo máis grande e trascendente debaixo da forma máis sorprendetemente sinxela.
En Xerais, col. Narrativa, con espléndidas ilustracións de Siro.
M. QUINTÁNS S.
"NO VENTRE DO SILENCIO" DE FERRÍN
Un non pode evitar enfronta-la lectura dunha nova obra dun
autor consagrado sen os prexuízos propios do que agarda un novo éxito ou, ben ou mal
intencionado, un sinal dun esmorecemento ou desmaio no seu esforzo
creador. Fronte ós escritores máis novos, ¢s soñadores dunha
gloria que se demora, o sentimento do lector, máis seguro na súa
valoraci¢n crítica, é‚ evidentemente, de todo moito máis esperanzado e optimista.
Cada aparici¢n pública de Xosé Luis Méndez Ferrín, mestre
indiscutible dunha xeraci¢n que se atopa actualmente no cumio dos seus mellores soños e que, en calquera acaso, está a acada-los maiores éxitos
no campo da literatura galega, está, sen dúbida, a representar un acontecemento cultural de primeira liña. Non só, de certo, para os homes e mulleres da súa xeración, senón tamén para todos os mozos e mozas, rapaces e rapazas, que se inician no campo das letras galegas, soñadores todos e todas de mundos moito máis fermosos, moito máis xustos e moito máis libres.
Co mesmo alento e co mesmo espírito creativo dos seus primeiros traballos literarios, cada nova obra súa, é, de certo, unha renuncia de camiños xa andados, un fermoso convite de experiencias insospeitadas.
No ventre do silencio non é, de certo, unha novela fácil,como non o é ningunha obra de Méndez Ferrín, nin cando soña
futuros, que míticos pasados berran -pensemos na súa insistencia na "materia de Bretaña"-, nin cando, como agora -relatos testemuño-, esperta tempos e lembranzas, que dormen no silencio do noso voluntario esquecemento. Tempos e lembranzas, que,
despois de tantos anos, abrollan das fendeduras e dos laños, que,como a invisible narradora de No ventre do silencio sospeitaba que "en calquera intre, darían en afondar até se converteren en
abismos dos cales tranquilamente era capaz de que fumegasen fétidas solfataras tornasoladas". Só, efectivamente, se podía decatar de tal perigo "aquela xente que, privilexiada pola natureza, soe estar espreita e ten poderes para percibir os
cataclismos". Nin tan sequera foi posible descubrir ent¢n o significado de que "nas marxes fétidas do Sarela ao seu paso polo Carme de Baixo, alguén tiña detectado unha estraña excitaci¢n entre os ratos".
Pode que tamén o lector, como a narradora de No ventre do silencio, descubra no intre da súa lectura a compaña dunha Palmira, "unha luz mate, non como aquelas iridiscencias que ás vegadas nimban as figuras do
recordo", sen¢n como unha raiola que nos aloumiña a man e nos obriga "a voltar un día e outro sobre o pasado, para o facer renacer". En calquera caso, No ventre do silecio ‚ un convite a peregrina-la Compostela dos anos cincuenta na compaña duns personaxes que, como a mesma cidade, nos gustaría, se cadra,cree-los pantasmas como a Rúa da Balconada.
Corenta e dous capítulos-esceas na que as rúas, as casas de lenocinio, as tabernas, os guateques nas mansi¢ns da burguesía, os bailes no Castiñeiriño... son espacios e momentos dramáticos dunha representaci¢n teatral. Máis ca tempos dunha historia ou dun acontecer, os capítulos de No ventre do silencio son, de certo, como na prosa narrativa de Valle-Inclán segundo Bousoño,fermosas acotacións teatrais do espectáculo duns anos nos que,
como nos confesa a mesma narradora, todos fixeran a témera "aprendizaxe da morte, do silencio".
Un Méndez Ferrín, en fin, que se amosa en cada nova entrega ós seus lectores, como un verdadeiro agasallo artístico, ofrecendo nesta ocasión unha razón máis do por qué da alta consideraci¢n de que goza no ámbito das letras galegas.
M. QUINTÁNS S.
CÉSAR CUNQUEIRO: "BEATUM CORPUS"
Non quixera que o rótulo, "A literatura como xogo" con que se reseñou en El Correo Gallego a aparición da novela Beatum corpus de César Cunqueiro, na colección Narrativa da Editorial Ir-Indo, se tomase cun senso peiorativo. Penso, evidentemente, que o relato que nos ofrece este autor de apelido tan ilustre nas letras galegas, Beatum corpus, resulta de pouco doada clasificación, aínda que tal condición non sexa ningunha razón de demérito. Así, poderíamos ver nesta obra un relato de carácter autobiográfico no que, por unha banda, o narrador é, nalgúns momentos, o mesmo César Cunqueiro, e, por outra, a anécdota, entre o fantástico-imaxinario e o realismo-expresionista, mestura de aventuras dun mundo soñado con acontecementos da realiade máis cotián. Un xogo literario, á fin, no que a lingua, capaz de tódalas modulacións esixidas por unha recreación deste tipo, é a principal protagonista do relato.
Quero, neste senso, lembrar que o escritor, en canto creador, inventou, dende os tempos máis remotos, mil e un procedementos para facer cribles -verosímiles- os seus universos literarios, as súas simbolizacións da realidade. O recurso da propia testemuña do autor, coma no caso de César Cunqueiro, tivo e segue a te-lo problema de romper, coa forza da súa presencia, ese valor simbólico que caracteriza a toda obra literaria, convertindo a esta, de creación, en documento. E, naturalmente, Beatum corpus no é unha autobiografía de César Cunqueiro.
O relato de César Cunqueiro desenvólvese esencialmente en dous planos, o plano da evocación, recreado a través dunha viaxe mistérica na que a realiadade acada un alto valor simbólico, e o plano da realidade da experiencia, no encontro do protagonista co máis familiar ó autor. Dous universos que se entrecruzan sen chegaren a constituír unha unidade, producindo no lector a sensación de se atopar disfrutando á vez unha novela erótica e un libro de memorias.
Na desorde, endebén, que non logra evita-la evidente linealidade do acontecer, xorde a busca obsesiva do protagonista. Non, de certo, de algo que se derive dos propios acontecementos, esceas de descubrimento de belezas que amosan presencias dun mundo clásico que se fai presente nas descripcións de dionisíacos momentos e de apaixonadas figuras femininas. O protagonista, persoaxe renacentista construído coa memoria dun pasado de harmonías clásicas e delirantes fantasías orientais, busca, simplemente, ó home que hai aínda nel mesmo. E, no desacougo lúdico da súa busca, admira os recordos dese pasado que brillan aínda nas faíscas dun presente feito só de lembranzas, adora a beleza e tributa desenfreado culto ó pracer do disfrute dos corpos cobizosos de encontros e experiencias sensoriais.
Mondoñedo, en canto símblo da síntese entre aquel mundo e o mundo galego, constitúe o persoal grial perseguido por César Cunqueiro e conquistado, á fin, polo protagonista de Beatum corpus. O mar, última etapa daquel labiríntico percorrido, abrazo dos dous mundos vivos na realiade de Mondoñedo, volta a ser camiño dun galego-ateniense que se sinte fondamente romano.
Beatum corpus é, na miña lectura, se cadra máis lúdica do que lle está permitido a quen se atreve a facer comentarios sobre o seu propio camiño de aventureiro das letras, a reivindicación dunha Galicia greco-latino-árabe fronte á Galicia céltica da Xeración NÓS. Unha Galicia que César Cunqueiro cre descubrir na memoria e na mesma realidade actual do seu Mondoñedo de sempre.
Beatum corpus é, con todo e diante de ningunha outra cousa, unha recreación na que, sen dúbida, a lingua galega, instrumento doado na pluma de César Cunqueiro, é a principal protagonista e o maior logro do seu autor.
M. Quintáns S.
O "TIC-TAC" DE SUSO DE TORO
O gran novelista que hai, sen dúbida, no escritor Suso de Toro continúa resistíndose a deixar que o seu reloxo, nova imaxe da súa nova novela, dea definitivamente a hora. Non me parecen, de certo, esaxeradas as palabras no frontispicio de Tic-Tac sinadas polo prestixioso crítico Basilio Losada: Tic-Tac é "a novela máis revolucionaria, máis ambiciosa, máis intelixente de cantas en Galicia se levan feito nestas últimas décadas, e poida que a máis impresionante escrita nunca na nosa lingua". Penso, endebén, que o mesmo se pode dicir doutras obras anteriores de Suso de Toro, xa que son, mesmo, esas características salientadas agora polo mestre Basilio Losada as que mellor definen o modo de traballar deste autor, inimigo irreconciliable dos tópicos, buscador incansable de novas formas, descubridor dos sentidos máis escuros da realidade, ousado, ata a provocación, no momento de confesa-la verdade, a súa verdade. Por outra parte, tampouco me parece ningunha novidade o recoñecemento de que, neste novo rexurdimento da literatura galega, Suso de Toro, foi e está a ser aínda o máis notable dos seus vangardistas.
Pero alumar camiños non significa necesariamente facelos. E, se Landrover significou, como penso, unha proba do que o seu autor era capaz como narrador, Tic-Tac representa neste sentido, primeiro, unha renuncia a aquel modo de facer e, segundo, unha volta ás súas primeiras e máis fondas inquedanzas de creador, tomando esta palabra no seu significado máis literal.
Tic-Tac representa, sen dúbida, unha clara superación de experiencias literarias anteriores do seu autor. "Eu son -confesa o protagonista da novela-, como se dixéramos por poñer un exemplo, un traballador do pensamento. Un filósofo. A min fáltanme os estudios, pero aínda así poderíamos dicir que traballo cientificamente." É, por dicilo doutro modo, o artista que Valle-Inclán propuña coma creador-elaborador do seu esperpento, un escritor capaz de suxeita-la realidade, unha deformación grotesca dos nosos soños, a unha matemática perfecta. Tic
O universo literario de Suso de Toro é de novo en Tic-Tac un mundo desacougante, labiríntico, absurdo. Un mundo vítima das súas profundas frustracións, dos seus témeros traumas e, colectivamente, do seu estado de inconsciencia e renuncia das súas responsabilidades como grupo, no que o neno e, se cadra, a muller, esta particularmente simbolizada na figura da nai, actúan coma únicos estímulos dunha sensibilidade adormecida. Un mundo, en fin, con deuses inimigos do progreso do home, asasinos... Pero "así son as cousas, que nunca, ou case nunca, son como deberan".
O autor enfronta esta realidade, "cientificamente", cunha "matemática perfecta", a través dun realismo entre expresionista e cinematográfico, sperpéntico, coa teima única de ofrece-la verdade, "todo como é a vida", "a vida tal como é". Tamén, claro, con nenos que choran, que necesitan de nós, porque "aos nenos hai que quererlle"; pero, sobre todo, porque os nenos son a esperanza, os únicos que poden arrincarnos da nosa indiferencia. E Suso de Toro é un autor que loita sempre con estas dúas ideas opostas, esperanza e desencanto, soños e realidade. Nesta ocasión triunfou Tic-Tac, "o pasar do tempo", fronte a Chora, neno, chora, "pola cousa dos nenos", que era unha das alternativas, xustificadas, para o título desta novela.
Revolucionaria, ambiciosa, intelixente e impresionante, Tic-Tac non é, con todo, a novela que os lectores devotos de Suso de Toro agardamos. Pode que a historia da literatura non poida prescindir nunca dunha referencia a esta novela e a este momento creativo do autor; pode, incluso, que signifique un novo camiño no ámbito da narrativa do futuro. Pero con dificultade vai acada-la gloria, polo menos inmediata, da popularidade e do éxito que todos agardamos para este autor. !Hai, para iso, en Tic-Tac exceso de ousadía?
M. Quintáns S.
VÍCTOR FREIXANES: A CIDADE DOS CÉSARES
Non foi ningunha sorpresa para min esta nova novela de Víctor F. Freixanes. Se o seu O enxoval da noiva, unha novela moi ben recibida pola crítica, nos presentou a un narrador preocupado pola linguaxe e a historia, esta que nos ofrece agora, A cidade dos Césares, distinguida co Premio de Narrativa "Torrente Ballester, 1.992", insiste de novo naquelas mesmas teimas. En O enxoval da noiva, recreando, xoglorescamente, un mundo renacentista que esmorecía entre brillantes lumieiras e tépedas sombras; en A cidade dos Césares, dende ese fondo intimismo que pon ó descoberto a alma e o corazón do home, evocando, na conmemoración dun V Centenario tan discutido por tantos, as glorias e as servidumes dunha presencia, mesmo galega, naquel Novo Mundo que unha España decadente, durante o reinado daquela súa esperanza que foi Carlos III, loitaba aínda por conservar coma algo propio.
A linguaxe e a historia. Un dos principais protagonistas da aventura de A cidade dos Césares resume dun xeito maxistral esta dobre preocupación do autor: "Mais agora eu sei que estamos feitos de palabras, meu amigo. E de memoria tamén, que é o noso lastre, a pexa que nos amarra a este deserto."
Se cadra, a novela non é máis ca iso, palabras e memoria, o acontecer do home recreado en palabras. En Víctor Freixanes, ¿fai falta dicilo?, palabras galegas, unha lingua, a lingua galega, que, no seu labor de creador, se amosa capaz de recrea-las maiores aventuras épicas, coa música leda do xoglar que nos convida a escoita-las sorpresas dun mundo carnavalesco -O enxoval da noiva-, ou, en A cidade dos Césares, con ese doce e melancólico intimismo con que só saben conta-los mortos.
Galicia, que en O enxoval é só un soño, a esperanza dun máxico cabaleiro, quere ser en A cidade dos Césares a principal protagonista. "Labregos de Galicia". "E tamén do Bierzo e da Maragatería". "Labregos das Mariñas, de Bergondo e da Amaía, do Valadouro e da Terra Cha: as primeiras familias, que logo chegarían máis. Xentes da raia de Asturias, do val de Lemos e da terra de Miranda." Soldados á conquista do horizonte austral, emigrantes na procura dunha "Nova Esperanza" na Patagonia, que rematará convertíndose na busca da "Cidade dos Césares", un mar entre as montañas, o antigo Paraíso do Príncipe dos Peregrinos, o indio Cañumil.
Unha tráxica epopea de soños e fracasos, desacougante, témera, da que é narrador un defunto, o piloto Basilio Vilariño, en conversa que se fai longo monólogo de lonxanas lembranzas, na compaña de Chinto de Muras, outra testemuña daquela impresionante aventura do home na súa loita contra un destino implacable. Un relato no que o home, aquela morea de xente galega, non é máis ca "lixo cativo no medio da ambición dos poderosos". Contado todo con esa sinceridade e realismo, dos que só son capaces os defuntos. Coma unha confesión, coma un medio de liberación. "O que conto é o que sei -dirá o Vilariño-: como o vin e o padecín cando me tocou padecelo." Quizabes porque tampouco podía ser doutro xeito, xa que, como observa o mesmo Chinto de Muras, ¿de que serviría "esta longa confesión se non o contamos todo?".
Estamos, de certo, diante dunha das mellores novelas da literatura galega, entendendo sempre, como xa non é posible facelo doutra maneira, que nos referimos a unha literatura, evidentemente, particular, pero de todas todas, con dereito propio, situada no contexto do que, con rigor, chamamos literatura universal. Non debe constituir un gran atranco para o lector medio a dificultade que conleva o feito dun protagonista colectivo, nin moito menos, penso, o ritmo lento que impón necesariamente o predominio do monólogo, con permanentes incursións nos misterios do íntimo do ser humano, sobre un diálogo, mínimo e, en calquera caso, preocupado sempre por descubrir ese mesmo misterio. A súa lectura compensa de sobra calquera esforzo.Engadir, en calquera caso, que o autor, Víctor Freixanes, non é, nesta ocasión, o mellor crítrico desta novela, que, nestes momentos, pensa, segundo confesión propia, repensar e rescribir. Lástima! O que ben está é mellor deixalo estar, e A cidade dos Césares é un dos grandes acertos da narrativa galega de tódolos tempos. E isto aínda que non logren soportala enteira lectores pouco afeitos á fermosa aventura de descubrir novos mundos a través mesmo de relatos como o que ofrece esta novela.
M. Quintáns Suárez
NOVOS CAMIÑOS DA NARRATIVA GALEGA: XELÍS DE TORO
Non hai misericordia, a segunda novela de Xelís de Toro -antes publicara Seis cordas e un corazón, co seudónimo de Roque Morteiro- representa, no contexto da narrativa galea, unha grata sorpresa para o lector interesado no momento actual deste xénero literario en lingua galega. Sen dúbida tamén para calquer devoto do xénero narrativo con ansias de poder disfrutar un relato diferente, que diga algo, que supere a simple funciÓn do entretenemento doado, virtude, por outra parte, nada despreciable.
O aval, espléndido, do "primeiro premio de Narrativa cidade de Lugo 1.990" con que Non hai misericordia se presenta ó público garante, cando menos, a superación da selecciÓn sufrida entre outras obras aspirantes a aquela distinción. Non cremos nos premios como criterio último de valoración dunha obra, nin sequera na posibilidade dunha selección realizada obxectivamente. Cada membro do xurado, do xurado que sexa, decide, case sempre, dende unha perspectiva persoal, e, mediatizado polas circunstancias -falta de tempo, desexo de acertar con gustos alleos-, dende criterios que nin tan sequera coinciden co seu íntimo modo de pensar.
Resultaría, nembargante, unha imperdoable inxenuidade esquecer que son mesmo os premios os que están a permitir hoxe a publicaciÓn de obras, condenadas, quen sabe por canto tempo, a non veren a luz en letra impresa, e a arrincar, da soidade das súas creaciÓns no silencio, a unha nómina de autores que nos sorprenden a todos tanto polo seu número coma pola súa evidente calidade.
Pensou o lector algunha vez no reducido número de títulos que logra sair do prelo sen o marchamo deste requisito? Sabe, incluso, o lector cantos premios ten de lograr un autor determinado para poder continua-la súa fundamental canseira de manterse en comunicación cos seus lectores a través de novas creacións? Cantos autores non se frustran no seu intento de veren un día publicada a súa primeira obra?
Xellís de Toro gañara xa coa súa primeira novela "o premio novela negra do Concello de Santiago". Sabemos tamén que non vai ter dificultades para publica-lo seu novo libro -non sabemos aínda cal- na nova editorial "Edicións Positivas" da que el é un dos seus fundadores. Pero o que non vai poder esquecer Xelís de Toro é a oportunidade que este novo premio de "Narrativa Cidade de Lugo" significou para el e, en xeral, para a propia narrativa galega.
Quero, neste senso, adiantar aínda unha cousa máis. Penso, a través da lectura de moitas obras que por non disfrutar da honra dun premio están a agardar aínda a oportunidade da súa publicación, que os narradores máis mozos -narradores en lingua galega- están a someter a unha profunda reflexión, sen dúbida, positiva, o sentido real da literatura no mundo de hoxe, cal sexa o seu papel e a súa eficacia, cal a mesma capacidade, en xeral, da arte para influiçír no lector-oínte-espectador dun xeito activo. Escribía, non fai moito, que a literatura en lingua galega, sobre todo a narrativa, se debatía nunha loita sen descanso por atopa-lo lugar que lle correspondía no contexto da literatura universal. É dicir, sentía a necesidade de deixar de ser unha manifestaciÓn folclórica, simple reflexo de costumes e tradicións dunha cultura que nos empeñabamos en presentar como algo tópico, para se-la testemuña dun pobo moderno, urbano, creativo e universal. Co perigo incluso nalgúns casos, por falta de suficiente madurez, de deixar de ser galega aínda servíndose da lingua galega coma instrumento. Pois ben, a esta liña de actuaciÓn, non esquecida, é preciso engadir agora o pulo dunha fonda preocupación polo poder da literatura no contexto social ó que se dirixe. Non, de certo, nova, no seu compromiso co home e o seu tempo, nos seus obxectivos derradeiros, pero si, penso, na utilización de temas diferentes e de contextos sociais tamén distintos, alonxándose de correntes que, coma a capitaneada con tanto éxito por autores como Méndez Ferrín, intenta atopa-las respostas nas raigañas máis profundas do noso pasado.
Non hai misericordia, é, dende a miña persoal perspectiva de lector, un dos exemplos máis afortunados deste novo modo de entende-la literatura. Un exemplo que un xurado distinguiu, para esperanza de tantos outros escritores que agardan a súa oportunidade, e para todos nós, co premio de "Narrativa Cidade de Lugo 1.990".
A través de varios relatos curtos, encadeados entre si con destreza, Xelís de Toro intenta exemplifica-la presencia da violencia no mundo de hoxe -Santiago é o escenario elexido polo autor- dende unha perspectiva de fondo carácter realista. "Todos coinciden que se afrontou o problema da violencia desde diferentes puntos de vista -valorarán os mesmos responsables da súa primeira análise- e iso era o importante." Pero o autor dubida do logro realmente acadado, dubida da eficacia da mesma literatura, e, incapaz de confiarnos sen máis a súa recreación dunha realidade que o lector ben podería non aceptala ou ben rechazala, ou simplemente pasar, confesa con toda claridade a falsidade da mesma, e descúbrenos, dende o primeiro momento, o artificio da súa propia creación. O mesmo "locutor" do programa radiofónico, no que aqueles relatos non son máis ca motivo do debate que se ofrece ó público en directo, non ten ningún reparo en presentar aquel traballo coma o que de verdade é, un recurso radiofónico. "Volvemos de novo á realidade", anunciará este "locutor" despois de escoitar un dos relatos.
Sen dúbida, a característica máis acusada da literatura -a súa obsesión permanente- é
o seu esforzo por crear realidades verdadeiras, por ser ela mesma unha realidade auténtica. A técnica empregada polo autor de Non hai misericordia, desplazando mesmo a materia propiamente narrativa ó papel de simple recurso literario, fainos vivi-la impresión de estarmos confundindo a realidade da nosa propia experioencia coa propia verdade obxectiva. Dito doutra maneira: Cal é a verdade? A da nosa experiencia de cada día ou a que, se fósemos prácticos, nos propoñen dende os medios do poder? Víctor, o seÑor Lamas, Rosa, Nacho, Carlos, Marga...; o locutor, o teólogo, o sociólogo, o psicólogo... cales son verdade e cales creación do autor? Ricardo, evidentemente, cre que as súas creacións son "personaxes sen esperanza, e personaxes sen sentimentos dos chamados ositivos...amor...tenrura...etc". Pero Xelís de Toro sabe dos sufrimentos de Rosa, das profundas frustracións de Carlos, da comprensión de Sandra... A droga, a falta de traballo, a violación da empregada polo xefe, o machismo do marido en paro, o emprego que se logra por recomendación...son artificios, "contos" que escribe para un programa de radio Ricardo Terco; a esperanza que predica o teólogo dende unha valoración positiva do sufrimento -"o sufrimento ten un significado"-, a solidariedade que defende o sociólogo dende un posicionamiento marxista -"o que morre loitando pola xustiza, por unha sociedade xusta...non salva a súa alma... pero está axudando ós demais"-, a eficacia do sentido práctico que descubre o "asistente" ó debate -"as cousas que se valoran...non son a calidade...o interese...a preparación...que sería sobre o que todos terían igualdade de oportunidades... valóranse as amizades...os enchufes...etc...algo ante o cal non todos son iguais"- son as realidades que pretenden impoñerse dende o plano do propio lector-oínte. Sen dúbida, confirmadoras, na súa mesma hipocresía e falsidade, -machismo do "locutor",
autoritarismo do propio director do programa, despido do autor dos relatos...- da verdade última daquelas outras. Pero, a única referencia válida, fronte ó simple artificio literario, para establecer un xuízo definitivo sobre nós mesmos e sobre o noso propio contexto.
Os maiores perigos, neste modo de enfronta-la obra de arte, unha novela, son, evidentemente, o carácter discursivo-argumentativo do propio relato, na necesidade de proba-la forza dos argumentos empregados, e un certo didactismo, que o lector percibe coma un dirixismo molesto e ata insultante na súa cobiza de acadar por si mesmo tódalas claves do misterio. Xelís de Toro aínda que non logra liberarse de todo de ningún dos dous atrancos sinalados, logra, endebén, superar, con habilidade e unha moi estimable calidade narrativa, este carácter negativo de todo exceso de intromisión orientativa e valorativa do propio autor. Sen dúbida, como dirá o propio Ricardo, "ás veces un debe facer o que debe facer"; aínda que iso non xustifique totalmente, coido eu, a necesidade, por exemplo, dunha permanente autoavaliación do que estamos a ofrecer como pregunta ou como simple tema de debate e reflexión. O capítulo derradeiro é, neste sentido, só xustificable no seu apartado A), e de todo innecesario no apartado B), sobrando, nos debates da radio, algunhas das solucións apuntadas, sempre, como é ben sabido, representantes de visións e interpretacións parciais dunha realidade que nos relatos de Non hai misericoprdia se suxire e presenta con tanta riqueza de matices e de significados. Eu despidiría a Ricardo Terco como guionista do programa de radio. Pero non para alonxalo da literatura, senón mesmo para facer máis doada a súa total dedicación á mesma.
M. Quintáns S.
NARRADORES DE HOXE: AMANCIO LIÑARES
Pode, de certo, que Amancio Liñares non sexa, polo menos coma narrador, un escritor dos máis coñecidos. A súa dedicación ó ensino, como Profesor Numerario de Instituto de Bacharelato, e a súa mesma atención ó estudio de temas como O Val de Barcala, 1.900-1.936. Agrarismo, vida política, emigración e cultura, traballo publicado en 1.986, Xulián Magariños Negreira, un home da "Epoca NOS" (1.904-1.934), en co-autoría con Blanca-Ana Roig, publicado en 1.988, ou Conversas con Avelino Pousa Antelo. memorias dun galego inconformista, publicado en 1.991, non foron, endebén, atranco suficiente para arredalo do seu interese pola creación literaria. Ademáis do relato "Nun cuarto para agardar", distinguido co premio "Modesto R. Figueiredo", Amancio Liñares non abandonou nunca de todo o cultivo, amoroso e case secreto, do relato curto. Actividade da que é o mellor exemplo ¡Ouh Galicia Maná!.
Amancio Liñares Giraut pertence a ese grupo de narradores mozos empeñados nunha narrativa galega que dende a súa propia identidade, é dicir, sen renunciar nunca a ser galega, se inscriba, dignamente, no contexto da literatura universal. Primeiro, a través do relato curto, como ata agora Amancio Liñares, para, logo, nun salto máis cuantitativo ca cualitativo, enfronta-lo camiño da novela. Dúas formas diferentes da narración para as que non se pode busca-la razón da súa calidade no feito mesmo de que o autor opte por unha ou por outra e, aínda, en que se sinta máis cómodo nunha ca noutra.
Non resulta moi doado encadrar a Liñares Giraut, como, se cadra, a maioría dos narradores da súa xeración, nunha corrente concreta das moi diferentes experimentadas por estes autores. Quizais o máis seguro, a decisión que polo menos pode representar un risco menor, sería situalos a todos eles, en xeral, mesmo nese ámbito da experimentación, de busca de camiños para unha nova narrativa e de busca, incluso, do seu propio camiño como narradores. Opción que, en calquera caso, xustificaría abondo a falta dunha obra, ata agora, insuficiente na maioría deles, e, en calquera caso, a evidente falta de perspectiva temporal para xulgar a uns autores aínda moi mozos.
Coido, endebén, que merece a pena calquera esforzo de aproximación que nos permita, polo menos, alumear un tanto o conxunto para, dalgún xeito, poder adiviña-la posibilidade dalgunha individualidade que forma parte do mesmo. Non é, neste senso, unha teima pouco relevante, neste grupo de escritores, a súa pretensión de seren claramente diferentes, autores con persoalidade propia.
Amancio Liñares Giraut, que, dende a miña persoal perspectiva, participa destas dúas características comúns ó grupo -curiosidade pola experimentación e ansias de individualidade-, amosa un especial interese por unha realidade circunstancial, aparentemente insignificante e cotián, a penas posta de relevo en acontecementos que para a xente normal non signican case nada. A espera nunha sala de visitas, un recuncho de luz ó pé dunha pequena bombilla, o interese dun señorito madrileño por unha coroza de xuncos... Son as ideas, o pensamento, un intre de reflexión, unha simple emoción dos propios personaxes -"cabezas pensantes", "suxeitos pensantes"...- os únicos elementos capaces de rompe-la monotonía e indiferencia dese universo.
O ritmo do relato é necesariamente lento, repetitivo, monótono... Carácter acentuado na preferencia do autor pola técnica do monólogo e que non logra rompe-la abondasa presencia do diálogo. Esta forma de expresión, o diálogo, en Amancio Liñares compre ademáis unha función moi diferente da que, en xeral, desempeña no relato clásico. En Amancio, contribúe, sen dúbida, a un certo achegamento, en presente, da realidade ó lector, é dicir, actualiza esa realidade contada na oportunidade de que o lector poida escoitar directamente, sen intermediarios que o alonxen no tempo e no espacio, ós propios personaxes que falan. Pero, sobre todo, e aquí radica a característica máis peculiar do diálogo de Liñares Giraut, este procedemento funciona simplemente como un reconstructor, un recreador de realidades "pensadas". Ou dito doutra maneira: o lector, máis ca escoitar a uns personaxes que falan, sinte a uns personaxes que dialogan os seus propios pensamentos.
A pregunta clave sería esta: ¿É o mundo unha realidade anónima e temeramente monótona? O mundo que nos narra Amancio Liñares, sen dúbida, sí. Un mundo de fondas e silenciosas intimidades que a penas logra manifestarse a través de actitudes e situacións, das que, ás veces, non son conscientes nin os seus propios protagonistas. Sempre, efectivamente, nun claro de luz que é "símbolo dun mencer agardado", e dende a ollada irónica, que nunca chega á mordacidade nin tan siquera á crítica aceda, dun autor abertamente identificado coa realidade que, garimosa e minuciosamente, recrea en cada un dos seus relatos.
O lector vai ter, ademáis, a oportunidade de disfrutar un galego con fondas raigañas populares, que Amancio recupera amorosamente en terras do Val de Barcala e doutros currunchos de Galicia, que o autor coñece a través de observadoras e atentas estadías como veciño ou como profesional do ensino. Unha lingua viva, con arrecendos do pasado, que o autor logra, na súa artística utilización, convertir nun procedemento máis de achegamento do lector ó mundo que nos comunica. Ese mundo, insistirei, que, se cadra, so é posible recuperar na súa verdadeira identidade e autenticidade a través, mesmo, dos segredos que garda o silencio nas "cabezas pensantes" dos seus poboadores. Este é, coido eu, o convite deste narrador que descubre "símbolos de menceres agardados" nos claros das bombillas que alumean na noite a esperanza dunha próxima alborada.
M. Quintáns S.
Suscribirse a:
Entradas (Atom)