NOVOS CAMIÑOS DA NARRATIVA GALEGA: XELÍS DE TORO

Non hai misericordia, a segunda novela de Xelís de Toro -antes publicara Seis cordas e un corazón, co seudónimo de Roque Morteiro- representa, no contexto da narrativa galea, unha grata sorpresa para o lector interesado no momento actual deste xénero literario en lingua galega. Sen dúbida tamén para calquer devoto do xénero narrativo con ansias de poder disfrutar un relato diferente, que diga algo, que supere a simple funciÓn do entretenemento doado, virtude, por outra parte, nada despreciable.
O aval, espléndido, do "primeiro premio de Narrativa cidade de Lugo 1.990" con que Non hai misericordia se presenta ó público garante, cando menos, a superación da selecciÓn sufrida entre outras obras aspirantes a aquela distinción. Non cremos nos premios como criterio último de valoración dunha obra, nin sequera na posibilidade dunha selección realizada obxectivamente. Cada membro do xurado, do xurado que sexa, decide, case sempre, dende unha perspectiva persoal, e, mediatizado polas circunstancias -falta de tempo, desexo de acertar con gustos alleos-, dende criterios que nin tan sequera coinciden co seu íntimo modo de pensar.
Resultaría, nembargante, unha imperdoable inxenuidade esquecer que son mesmo os premios os que están a permitir hoxe a publicaciÓn de obras, condenadas, quen sabe por canto tempo, a non veren a luz en letra impresa, e a arrincar, da soidade das súas creaciÓns no silencio, a unha nómina de autores que nos sorprenden a todos tanto polo seu número coma pola súa evidente calidade.
Pensou o lector algunha vez no reducido número de títulos que logra sair do prelo sen o marchamo deste requisito? Sabe, incluso, o lector cantos premios ten de lograr un autor determinado para poder continua-la súa fundamental canseira de manterse en comunicación cos seus lectores a través de novas creacións? Cantos autores non se frustran no seu intento de veren un día publicada a súa primeira obra?
Xellís de Toro gañara xa coa súa primeira novela "o premio novela negra do Concello de Santiago". Sabemos tamén que non vai ter dificultades para publica-lo seu novo libro -non sabemos aínda cal- na nova editorial "Edicións Positivas" da que el é un dos seus fundadores. Pero o que non vai poder esquecer Xelís de Toro é a oportunidade que este novo premio de "Narrativa Cidade de Lugo" significou para el e, en xeral, para a propia narrativa galega.
Quero, neste senso, adiantar aínda unha cousa máis. Penso, a través da lectura de moitas obras que por non disfrutar da honra dun premio están a agardar aínda a oportunidade da súa publicación, que os narradores máis mozos -narradores en lingua galega- están a someter a unha profunda reflexión, sen dúbida, positiva, o sentido real da literatura no mundo de hoxe, cal sexa o seu papel e a súa eficacia, cal a mesma capacidade, en xeral, da arte para influiçír no lector-oínte-espectador dun xeito activo. Escribía, non fai moito, que a literatura en lingua galega, sobre todo a narrativa, se debatía nunha loita sen descanso por atopa-lo lugar que lle correspondía no contexto da literatura universal. É dicir, sentía a necesidade de deixar de ser unha manifestaciÓn folclórica, simple reflexo de costumes e tradicións dunha cultura que nos empeñabamos en presentar como algo tópico, para se-la testemuña dun pobo moderno, urbano, creativo e universal. Co perigo incluso nalgúns casos, por falta de suficiente madurez, de deixar de ser galega aínda servíndose da lingua galega coma instrumento. Pois ben, a esta liña de actuaciÓn, non esquecida, é preciso engadir agora o pulo dunha fonda preocupación polo poder da literatura no contexto social ó que se dirixe. Non, de certo, nova, no seu compromiso co home e o seu tempo, nos seus obxectivos derradeiros, pero si, penso, na utilización de temas diferentes e de contextos sociais tamén distintos, alonxándose de correntes que, coma a capitaneada con tanto éxito por autores como Méndez Ferrín, intenta atopa-las respostas nas raigañas máis profundas do noso pasado.
Non hai misericordia, é, dende a miña persoal perspectiva de lector, un dos exemplos máis afortunados deste novo modo de entende-la literatura. Un exemplo que un xurado distinguiu, para esperanza de tantos outros escritores que agardan a súa oportunidade, e para todos nós, co premio de "Narrativa Cidade de Lugo 1.990".
A través de varios relatos curtos, encadeados entre si con destreza, Xelís de Toro intenta exemplifica-la presencia da violencia no mundo de hoxe -Santiago é o escenario elexido polo autor- dende unha perspectiva de fondo carácter realista. "Todos coinciden que se afrontou o problema da violencia desde diferentes puntos de vista -valorarán os mesmos responsables da súa primeira análise- e iso era o importante." Pero o autor dubida do logro realmente acadado, dubida da eficacia da mesma literatura, e, incapaz de confiarnos sen máis a súa recreación dunha realidade que o lector ben podería non aceptala ou ben rechazala, ou simplemente pasar, confesa con toda claridade a falsidade da mesma, e descúbrenos, dende o primeiro momento, o artificio da súa propia creación. O mesmo "locutor" do programa radiofónico, no que aqueles relatos non son máis ca motivo do debate que se ofrece ó público en directo, non ten ningún reparo en presentar aquel traballo coma o que de verdade é, un recurso radiofónico. "Volvemos de novo á realidade", anunciará este "locutor" despois de escoitar un dos relatos.
Sen dúbida, a característica máis acusada da literatura -a súa obsesión permanente- é
o seu esforzo por crear realidades verdadeiras, por ser ela mesma unha realidade auténtica. A técnica empregada polo autor de Non hai misericordia, desplazando mesmo a materia propiamente narrativa ó papel de simple recurso literario, fainos vivi-la impresión de estarmos confundindo a realidade da nosa propia experioencia coa propia verdade obxectiva. Dito doutra maneira: Cal é a verdade? A da nosa experiencia de cada día ou a que, se fósemos prácticos, nos propoñen dende os medios do poder? Víctor, o seÑor Lamas, Rosa, Nacho, Carlos, Marga...; o locutor, o teólogo, o sociólogo, o psicólogo... cales son verdade e cales creación do autor? Ricardo, evidentemente, cre que as súas creacións son "personaxes sen esperanza, e personaxes sen sentimentos dos chamados ositivos...amor...tenrura...etc". Pero Xelís de Toro sabe dos sufrimentos de Rosa, das profundas frustracións de Carlos, da comprensión de Sandra... A droga, a falta de traballo, a violación da empregada polo xefe, o machismo do marido en paro, o emprego que se logra por recomendación...son artificios, "contos" que escribe para un programa de radio Ricardo Terco; a esperanza que predica o teólogo dende unha valoración positiva do sufrimento -"o sufrimento ten un significado"-, a solidariedade que defende o sociólogo dende un posicionamiento marxista -"o que morre loitando pola xustiza, por unha sociedade xusta...non salva a súa alma... pero está axudando ós demais"-, a eficacia do sentido práctico que descubre o "asistente" ó debate -"as cousas que se valoran...non son a calidade...o interese...a preparación...que sería sobre o que todos terían igualdade de oportunidades... valóranse as amizades...os enchufes...etc...algo ante o cal non todos son iguais"- son as realidades que pretenden impoñerse dende o plano do propio lector-oínte. Sen dúbida, confirmadoras, na súa mesma hipocresía e falsidade, -machismo do "locutor",
autoritarismo do propio director do programa, despido do autor dos relatos...- da verdade última daquelas outras. Pero, a única referencia válida, fronte ó simple artificio literario, para establecer un xuízo definitivo sobre nós mesmos e sobre o noso propio contexto.
Os maiores perigos, neste modo de enfronta-la obra de arte, unha novela, son, evidentemente, o carácter discursivo-argumentativo do propio relato, na necesidade de proba-la forza dos argumentos empregados, e un certo didactismo, que o lector percibe coma un dirixismo molesto e ata insultante na súa cobiza de acadar por si mesmo tódalas claves do misterio. Xelís de Toro aínda que non logra liberarse de todo de ningún dos dous atrancos sinalados, logra, endebén, superar, con habilidade e unha moi estimable calidade narrativa, este carácter negativo de todo exceso de intromisión orientativa e valorativa do propio autor. Sen dúbida, como dirá o propio Ricardo, "ás veces un debe facer o que debe facer"; aínda que iso non xustifique totalmente, coido eu, a necesidade, por exemplo, dunha permanente autoavaliación do que estamos a ofrecer como pregunta ou como simple tema de debate e reflexión. O capítulo derradeiro é, neste sentido, só xustificable no seu apartado A), e de todo innecesario no apartado B), sobrando, nos debates da radio, algunhas das solucións apuntadas, sempre, como é ben sabido, representantes de visións e interpretacións parciais dunha realidade que nos relatos de Non hai misericoprdia se suxire e presenta con tanta riqueza de matices e de significados. Eu despidiría a Ricardo Terco como guionista do programa de radio. Pero non para alonxalo da literatura, senón mesmo para facer máis doada a súa total dedicación á mesma.

M. Quintáns S.