Deixádeme que tome un respiro e aprace a continuación das miñas reflexións sobre unha tan agardada e urxente reforma educativa para desexarvos a todos e a todas un ¡bo Nadal e un feliz Ano Novo! Fai xa máis de quince anos que tiven a oportunidade de poñer nos escaparates das librarías o meu ensaio Anuario de tradicións galegas, ilustrado con esplédidos debuxos do admirado mestre Xosé Conde Corbal . Un traballo que nunca quixo ser outra cousa, e non é pequena esta cobiza, que "un colar feito cos meses do ano no que, cós mellores desexos de acertar, fomos engarzando aqueles traballos, festas e costumes que mellor, dende o noso particular modo de ver, podían caracteriza-lo paso do tempo na cultura galega". Como adiantaba entón no limiar introductorio, este ensaio, "Razón e límites do noso
Xúntanse, nestes días de final dun ano e comezo doutro, dúas celebracións que se funden nunha soa: a morte e a vida, é dicir, a celebración da morte como principio da vida. Nunha conferencia de clausura de curso no Colexio Apóstol Santiago onde o grande amigo Manolo Codesido intentaba emular o labor de director do seu tío Domingo, tiven a ousadía de intentar celebrar aquel adeus á Ensinaza Xeral Básica dunha restra de ledos e felices rapaces e rapazas, abusando da imaxe da morte como chama da vida. Con sorpresa dos alumnos e dalgúns profesores e profesoras do Colexio, comezara dicindo:
"Teño feito bromas algunha vez con aquel título de Francisco José Alcántara, La muerte le sienta bien a Villalobos, como responsable da miña primeira frustración como novelista. Qué título, de certo, para unha novela galega! Que ben lle senta a morte a Galicia! Non é, se cadra, o motivo das máis importantes celebracións da nosa terra? Un nacemento pode convocar a familia e a algúns amigos íntimos. Unha morte convoca a toda a bisbarra. Ás veces, mesmo parece que fai falta que morra un para saber a importancia que se tiña para os demáis. Lémbrome, de cando era pequeno, dun veciño da porta dos meus pais, xa moi maior, que sempre se doía, non de que a morte lle fora chegar deseguida, senón de non poder asistir ao seu enterro. Se poidera saber a xente que vou levar!, soía dicir, sería o home máis feliz!"
É ben sabido que o Cristianismo non acadou nunca a borrar de todo as nosas crenzas primitivas. No fondo seguimos sendo en boa parte pagáns. Os santos, por exemplo, non son para nós habitantes de mundos diferentes do noso. O seu ceo é a nosa parroquia, é dicir, son simplemente uns veciños máis. Sen dúbida, con máis poderes que o cacique e, incluso, que o señor do pazo, que nos visitaba cada ano no tempo da seitura para controlar a súa parte da colleita. Pero ben pouco diferentes no demáis. Unhas veces, orgullosos:
"SANTO CRISTO de Fisterra,
Santo que todo podés:
sácaslle a valía toda
ó teu irmán de Carnés."
Outras, amigos das mozas:
"San Xulián de Luaña
é un santo pequeniño:
moito lle gusta ás nenas
bailar con el no muíño."
E até un tanto libertinos, coma o "San Estevo de Malvares", do que nos lembra o cantar, que
"é un santo putañeiro:
que lle fui facer un neno
á Saleta de Niveiro."
Moito máis doado resultou para os galegos entender a idea central do Cristianismo: a morte, terrea, temporal, como principio da vida, eterna. Perfectamente crible resulta, neste sentido, a recreación de Benito Vicetto da escea do Apóstolo Santiago predicando a Boa Nova, dende a Ara Solis de Fisterra, no ano 36 da nosa Era, convertindo unha enorme multitude de sorprendidos oíntes. ¿Non adoraban eles ao deus Sol morrendo cada serán nas augas do seu mar para, deste xeito, poder nacer ao día seguinte por Oriente, despois de ter navegado, morto, durante toda a noite?
Milagre que podían contemplar mesmo nese fermoso recuncho no que a nosa Terra toma o simbólico nome de Costa da Morte. Da Morte ou da Vida? Os cultos romanos crían o mesmo. Do mesmo xeito que, para os cristiáns, a morte de Xesús na cruz é o garante da nosa futura resurrección para á vida eterna, a morte do deus Sol nas augas do Fisterra significaba, para o mundo pagán, a seguranza da súa vida, no seu nacemento, ao día seguinte, no Oriente lonxano. Morrer mesmo para poder vivir!
Arredor do ano 130 a. de C., o xeneral romano Décimo Xuño Bruto, que polas súas campañas na Gallaecia merecería a honra do apodo de Galaico, despois de ter admirado a posta do Sol no alto do cabo Fisterra, abandonaba a conquista de Galicia, temeroso de abusar da xenerosidade do Deus con el. As palabras do historiador Lucio Floro non poden ser máis expresivas. Dicían así:
"Algo máis extensa foi a conquista de Décimo Bruto, que someteu aos célticos, aos lusitanos e a todos os pobos de Galicia, que pasou o río do Esquecemento, á beira do cal tremaron de medo os seus soldados; e despois de ter recorrido victorioso toda a costa do Océano, non retirou as súas aguias até que veu ao Sol mergullándose no mar e apagarse o fogo celeste nas súas augas; o que fixo con moito medo e horror, como se estivera cometendo un sacrilexio."
Medo e horror que, sen dúbida, eran ben alleos a aqueles habitantes do noso Fisterra abondo familiarizados co divino portento. ¿Non era mesmo a morte do Sol nas augas do seu mar a promesa segura dun novo día?
Non parece, de certo, que Décimo Xuño Bruto fora un home de moita fe. Tampouco sabemos se viviu o suficiente para chegar a facerse cristián. Dos nosos antepasados si o sabemos. De certo, ¿como podían eles rechazar a Nova dun Deus capaz de morrer nunha cruz mesmo para darnos a vida, unha vida eterna, se antes creran nun que morría cada día para poder resucitar de novo e facer posible a vida sobre a terra?
A morte non se podía, pois, contemplar con medo e horror, senón con esperanza. Como pagáns, pero, sobre todo, como cristiáns. Obsérvese o éxito evidente da festa de Conmemoración de todos os fieis defuntos fronte á de todos os santos do un de novembro. Lémbrese que é mesmo no Día de Santos cando ten lugar a festiva visita aos cemiterios para depositar, sobre as tumbas dos familiares e amigos falecidos, flores e velas acendidas, e até, nalgúns lugares, pan e viño, podendo descubrir doadamente neste fermoso modo de actuar o noso sentido de familiaridade coa morte e, naturalmente, cós mortos, fronte, pola contra, á idea de honrar só a aqueles que puideron chegar a ser santos. Non son, se cadra, os mortos, todos os mortos, compañeiros de viaxe dos que aínda vivimos?
Non vos vou cansar falando aquí da Santa Compaña, rolda de defuntos, na que tamén poden figurar algúns vivos, que cada noite percorre os camiños e corredoiras da nosa terra cumprindo a función devota de acompañar, nos últimos momentos ou días da súa vida, a aqueles que pronto van morrer. Non resulta doado diferenciar moi ben, no noso contexto cultural, aos vivos dos mortos. ¿Non están, de certo, máis mortos algúns dos que saudamos pola rúa como vivos que aqueles que folgan, mortos no cemiterio, dos longos e penosos traballos de toda unha vida?
O bautismo cristián, porta de entrada na Igrexa, ¿que outra cousa é que a imaxe da morte do pecado e a resurrección pola graza? Nun pasado non moi lonxano, cando a peregrinaxe ao sepulcro do Apóstolo Santiago tiña un verdadeiro significado relixioso, os peregrinos espíanse das súas roupas vellas na fonte que había diante da porta da Acibechería para que o home vello morrera antes de entrar na catedral para recibir a vida do home novo.
Celebrar a morte, dalguén ou dalgo, non é, pois, ningunha novidade para nós. Preferimos, evidentemente, fuxir no posible desta palabra. "O mellor -di o noso refraneiro- é non mentala." As palabras son sempre perigosas. As cousas máis imposibles pódense facer realidade nun intre só con nomealas: "Falando do rei de Roma: pola porta asoma". !Só con falar del. ¿Non sabemos todos que as simples palabras -oracións, esconxuros- poden curar as enfermidades máis imposibles e producir os danos máis grandes? ¿Quen de nós quedaría indiferente fronte a expresións coma estas: Mal raio te parta! Que te coma o demo! Ogallá nunca a casa chegues!... E non digamos se a expresión fai referencia a algo íntimo, que nós apreciamos particularmente. "Fillo de mala nai!" non é máis ca unha expresión, simples palabras. Por que outorgarlle máis valor, maior realidade a estas que a outras?: "Envidia que ves empautada, por todos os lados e por todos os sitios: sae do corpo de fulaniño e retírate ós mares callados onde non canta galiña nin galo."
Con que sabiduría fala o noso refraneiro cando avisa: "A mellor das palabras é a que queda por dicir".
A palabra morte non é de certo unha palabra que nos guste dicir. Preferimos, por exemplo, falecemento (faltar ou acabarse algo), finamento (poñer fin, alcanzar a meta), pasamento (pasar dun lugar a outro), tránsito (paso, final dunha viaxe), ou, se cadra, fin de curso, xubilación, reforma... Un intento simplemente de engano, aínda que non saibamos moi ben a quen, evitando a palabra dun referente demasiado concreto. Polo menos, neste caso, coidando de non espertar a dona da gadaña. Se nos escoita dicir, por exemplo, tránsito, que poida seguir durmindo xa que ao mellor do que estamos a falar é simplemente do final dunha viaxe calquera, non, necesariamente, da viaxe derradeira.
E non queiramos ver ningunha contradición nesta necesidade de enganar a témera dona. Non sentir medo e horror na súa presencia non significa en absoluto que non sexamos conscientes de que en todo final se mesturan, en proporcións diferentes, segundo os casos, a ledicia de ter rematado, alcanzado ou feito algo, que, necesariamente, ten de desaparecer para facer mesmo posible outro algo distinto que, felizmente, agardamos sempre mellor. Pero toda renuncia resulta sempre dolorosa, aínda que sexa para conseguir algo especialmente desexado e incluso, de maior valor. Aí está o sentido tráxico da morte: perder para gañar, morrer para vivir.
As celebracións do Ano Vello e do Ano Novo son, no contexto do tempo que marca o noso acontecer cotián, un dos símbolos máis expresivos da familiaridade con que a nosa cultura incorpora a idea da morte como principio da vida, o profundo sentimento de que a vida só é posible na morte. O seu verdadeiro significado está hoxe a punto de perderse no total esquecemento das roldas de mozos e mozas, rapaces e rapazas que, dende despois de comer do último día do ano até ben entrada a noite, percorrían os lugares da parroquia e incluso de fóra dela cantando o "Aninovo", tamén chamado "aguinaldos" e "estreas", mentres outros grupos remataban queimando un boneco de palla que antes se paseaba en procesión por toda a parroquia entre berros dos asistentes e ruídos de potas, tixolas e outros obxectos metálicos. A morte do Ano Vello celebrábase así con esmorgas e ledas cantareas, compracéndose os veciños todos na súa queima purificadora, mentres, se facían votos para que o Ano Novo viñera con ben.
As dúas festas relixiosas, o Nadal (nacemento de Xesús) e os Reis, que se celebran, respectivamente, xusto seis días antes (24-25 de Decembro) e seis días despois (5-6 de Xaneiro), son, dalgún xeito, a súa cristianización: nacemento dun tempo novo e o recoñecemento ledo de tal feito. Celebracións que en calquera caso nunca lograron facer esquecer ás pagáns do Ano Vello e do Ano Novo.
As "panxoliñas" e os "reis", con que se celebraban, respectivamente, estas dúas fetas, tiñan lugar nas súas vésperas. "Un destes "Reis", recollido na parroquia de Olveira, en A Coruña, é, penso, –como teño adiantado no meu Anuario de tradicións galegas– un dos mellores testemuños, publicados ata agora, do carácter abondo menos popular, polo menos noutros tempos, do que criamos ou, simplemente se dicía destas manifestacións propias do Nadal e Reis. Tanto os autores -redactores destas coplas ou romances- coma os seus destinatarios -respectivamente os administradores das propiedades do señor e os propios señores que veñen por estas datas para recolleren parte das súas rendas -coma os famosos capóns-, poñen de manifesto o seu senso de tributo ó amo, de felicitación e recoñecemento ó señor, resolvendo calquera dúbida sobre as razóns da preferencia, por exemplo, da lingua castelá sobre a galega, unha cuestión que tanto ten desacougado ó mestre Filgueira Valverde, sobre todo, ó comprobar que fóra de Galicia era máis frecuente o uso do galego nestes romances e vilancicos ca na propia Galicia."
Con este fermoso e interesante "Reis" quero desexarvos a todos e a todas bo Nadal e feliz Ano Novo!
"Felices Festas de Reyes / tengan vuestras señorías:
tengan éstas y otras más / muy solemnes de alegría.
Hoy es Día de los Reyes, / segunda fiesta del año,
donde damas y doncellas / al Rey piden aguinaldo:
nós también se lo pedimos / a usted, caballero honrado.
Non llo vimos a pedir / que llo vimos a rogar:
Dios quiera que de hoxe un ano / volva para nos lo dar."
De Oriente salen tres Reyes, / todos tres en compañía,
llevan por su capitán / una estrella que los guía.
La estrella que los guiaba / en Belén se los metía:
No vayan por la de Herodes / que el Rey los detendría,
vayan por diversas partes / que mejor les convenía.
Unos le ofrecieron oro, / otros incienso y mirra
y otros borlas de oro / para la Virgen María.
Los pastores le ofrecieron / los corderos que traían.
Berce donde estaba el Niño / era de oro y latón,
los niños que lo arrolan / ángeles del Cielo son.
Campanillas en Belén / tocan que rompen el alma,
al mirar por el Niño Dios / que anda por tierras extrañas.
-¿A dónde vas, Hijo mío, / Hijo de mi bendición?
Vas a ser crucificado / en la cruz de la Pasión,
en la cruz y el madero / con tres clavitos de acero.
Esta vai por despedida: / Cristo quedou en Belén,
Dios que nos juntó aquí / nos junte en la Gloria. Amén.
No hay comentarios:
Publicar un comentario