LIBROS PARA VOLVER A LER:
XAVIER QUEIPO E O RELATO DE FICCIÓN CIENTÍFICA

Voltemos a un autor do que me sinto particularmente devoto: Xavier Queipo. Coa súa última obra diante de min, Cartas marcadas, non podo menos de lembrar este artigo que publiquei sobre el e a súa obra no xornal El Correo Gallego. Para min segue tendo toda a actualidade daquel momento. Dicía así:

Nun artigo case xa esquecido –“Aproximación á idea dunha narrativa galega actual”, en Premios Pedrón de Ouro 1985-1986- intentaba, dende unha preocupación esencialmente didáctica, apunta-los camiños que, dende o meu punto de vista, estaba a debuxar unha narrativa galega con vocación de universalidade na modernidade. Non se sinalaban alí, evidentemente, nin os camiños posibles nin tan siquera tódolos iniciados naquel momento. Non era ese, de certo, o obxectivo daquel traballo. Pero a ausencia naquel deseño dun xénero como o “relato de ficción científica” paréceme hoxe enormemente significativo, sobre todo cando penso que é mesmo unha xeración de narradores universitarios a principal protagonista do alto nivel alcanzado pola nosa narrativa actual.
Xavier Queipo, o iniciador e consolidador desta nova corrente na narrativa galega, publica o seu primeiro libro de relatos –Ártico- en 1990, Premio da Crítica Española. Logo irían aparecendo Ringside e Diario dun nómada (1993), Contornos (1995), O paso do noroeste (1996), Mundiños (1997), Manual de instrucción e Malaria sentimental (1999), e agora, na colección Narrativa de Edicións Xerais, 2001, unha nova novela, Papaventos. No ámbito da investigación vén de publicar, en colaboración con Fernando Lahuerta Mouriño, o Vocabulario multilingüe de organismos acuáticos (nome científico, galego, español, inglés, francés, portugués) -Xunta de Galicia, 2000-, un traballo que, para o que non saiba que Xavier Queipo é un biólogo que forma parte da Comisión de Pesca da UE en Bruselas, pode ser unha boa orientación na aventura de disfrutar do labor literario deste autor.
Papaventos, nembargante o rótulo con que encabezamos este comentario, significa na traxectoria narrativa de Xavier Queipo un camiño moi diferente do que, por exemplo no contexto do “relato de ficción científica”, representan os microrrelatos de Mundiños ou a novela O paso do noroeste, distinguida co Premio García Barros 1996, “ex aequo”. Condición que, non obstante, non lle permitirá ó lector esquecer algunhas das mellores cualidades destas.
Efectivamente, o autor, nesta nova entrega ó lector, tece o seu relato arredor dunha anécdota, sen dúbida suxerente, pero de todo común, na que o compoñente de “ficción científica” non ten nigunha presencia. Francis, un mozo de Padrón, profesor de literatura hispánica en Chicago, que traballa agora como consultor, editor literario e traductor nunha editorial de California, recibe o encargo da tradución de Ensaio sobre a cegueira de Saramago no momento en que lle acaban de diagnosticar “unha enfermidade dexenerativa de retina”, de carácter progresivo, que o vai deixar cego nun prazo de seis meses. Unha traxedia humana na que, nin o amor da irlandesa Rose, que traballa nunha consultora de informática en San Francisco, nin a lembranza e reencontro coa súa terra de orixe, logran diminuíla intensidade do medo e obsesión con que a ameaza de cegueira o envolve.
Francis disfruta un contexto cultural que non lle gusta, mergullándose no amor que lle agasallan personaxes dunha sensibilidade tan exquisita como Andy ou tan xenerosa como Rose, rematando por interiorizalo coa mesma intensidade con que a sombra da cegueira se lle fai presente. O resultado é un universo íntimo, de profundos contrastes e variados matices, no que o autor logra introducirnos, máis que coma espectadores privilexiados, coma verdadeiros compoñentes do mesmo.
Un mundo no que a necesidade do éxito define o comportamento de personaxes como Martin ou mesmo condiciona a vida de criaturas como Rose, no que o tempo, cun ritmo en exceso acelerado, modela os máis insignificantes acontecementos -“Logo dunha ducha de urxencia –entrar, mollarse, enxaboarse, mollarse, secarse- estaban listos para un almorzo tamén rápido”-, un mundo no que Francis, sen renuncia-la súa propia identidade, intenta descubri-la presencia de algo de si mesmo. Diante do espectáculo duns mozos surfistas na costa de San Rafael a San Francisco, Francis reflexiona, comprensivo e desilusionado: “A súa vida non fora, non era en realidade moito peor cá daqueles rapaces que pasaron do berce ó monopatín e da escola á táboa de surf, e de alí, coa asignación que o xuíz decidira no divorcio dos pais e o complemento dun traballo a tempo parcial nunha pizzería ou nun taller, á universidade, ou a viaxar polo mundo na procura das ondas, de Hawai a Tarifa, de Australia ás Illas Maldivas, sen outra responsabilidade que ser novos e solidarios, ecoloxistas arcanxélicos, defensores de utopías filmables, e tamén algo artistas, soñadores de gárgolas mariñas, de homes anfibios e animais quiméricos e rizosos acamados nas escumas.”
É, nembargante, a presencia permanente de Galicia, un país, que a mesma Rose, imaxina “curioso e estraño como poucos, perdido na néboa dos tempos”, un país que, incluso unha vez recuperado na volta a el do protagonista, segue amosando a cara dun mundo no que moitas cousas “xa non son, pertencen exclusivamente ó mundo das lembranzas e dos soños”, o que lle permite a Francis seguir sendo el mesmo. Unha presencia que se fai especialmente real no relato de “anécdotas da súa infancia nos arredores de Padrón” –“tardes de verán, que daquela semellaban infinitas na súa duración e agora tan afastadas e tan tristes”-, e no arranxo de pratos da terra como o “polbo á maneira da Illa de Arousa” ou a raia seguindo unha “receita da súa bisavóa materna, unha muller rexa da comarca muradá, experta en peixes e embarazos, algo despótica no trato pero boa cociñeira”.
Aínda que nesta novela, Papaventos, a lingua de Xavier Queipo se suaviza e adelgaza fronte á utilizada en obras anteriores, amosándose máis natural e familiar –“nin farrapos de gaita”, “no cabo do mundo”, “a conta da vella”, “o conto da leiteira”, “prenda do meu corazón”...-, o clima cultural que recrea e a especial devoción do autor pola precisión, científica, fai que esta se caracterice pola presencia de numerosos cultismos preferindo, por exemplo, “espástico” –unha aperta espástica”- a “espasmódico” (de “espasmo”), ou “estocástico” –“bolboreta de rumbo estocástico”- a “ventureiro” (“sen orientación”, “sen destino”), ou expresións como “marcar territorios” fronte, por exemplo, a “agruparse por afinidades de clase ou de gustos”. Carácter culto que se acentúa aínda máis no emprego de citas ou referencias –cancións, modismos- de linguas como o inglés, o francés ou o portugués.
Poderíase pensar que, de certo, o ton culto da súa lingua é, nesta e noutras obras, un alongamento do estilo propio do seu xénero o “relato de ficción científica”. Non debemos, nembargante, esquece-la importancia que Xavier Queipo lle concede á lingua. ¿En quén estaría, por exemplo a pensar cando o seu personaxe, Ros, a fermosa e intelixente irlandesa, se pregunta intentando adiviña-la razón da importancia de Saramago: “¿Qué obxecto tiña escribir nunha lingua que non fose inglés se todos os programas de ordenadores estaban en inglés, se os negocios se facían en inglés, se dos cen mellores escritores do mundo noventa e cinco escribían en inglés?”
Unha novela, en fin, para un lector intelixente, dun dos máis sólidos valores da nosa narrativa actual.