“AZUL COBALTO” DE ALFREDO CONDE

“A novela –dicía Otero Pedrayo nun dos seus famosos “parladoiros”, La Noche, 3-III-1947- orixínase na fame de saber o que é o home ou muller, como si un ánxel lle mirara a ialma: é a aureola da ialma.” “O máis lexano á novela –engadía o mestre de Trasalba- son as memorias e confesiós, porque fai de ánxel –de lus ou de tebras- o propio suxeto.” A novela ten de ser, pois, diante de nada invención, é dicir, ficción, “xa que –como dicía Otero no artigo antes citado- os fillos dos homes son enigmas, aquécese a sede (de saber) nos fillos da fantasía”. É tan así que autores tan recoñecidos como o portugués Miguel Torga non poideron disimula-lo seu descontento diante daqueles lectores que, crendo verse reflectidos na súa obra, se sentiron vítimas da acusación de seren mesmo, máis ca verdadeiros novelistas, simples “ficcionadores da realidade”.
Mais se nunca o novelista pode prescindir da realidade –como dicía Otero: “cantas máis notas da realidade colla un novelista tanto máis feitiño lle sairá o persoaxe”-, no caso da novela histórica esta facilidade pode, de certo, convertirse na súa maior dificultade. A verdade obxectiva, da experiencia, ten, se así o esixe a documentación coñecida, de sustituí-la mesma verdade literaria aínda con risco de poñer en perigo a verosimilitude do relato. E moitas veces a realidade amósase máis absurda e incrible ca propia ficción, ou, dito doutro xeito, a realidade supera á mesma imaxinación.
Alfredo Conde non era alleo a estas dúbidas cando enfrontou a súa novela Azul cobalto, a historia posible do marqués de Sargadelos, un ilustrado do século XVIII, creador da fundición e fábrica de cerámica do seu nome, e ”un dos primeiros e máis teimosos introductores do enciclopedismo e avances tecnolóxicos” no noso país. No “limiar necesario” que sirve de pórtico ó relato, Alfredo Conde, nese xogo literario con que convirte toda aparente axuda interpretativa ó lector nun recurso de verosimilitude, intenta xustifica-la presencia na súa novela duns espacios que na ampla documentación utilizada son só “silencios”, “silencios e adiviñacións”. Nas súas palabras, lúcidas e actuais, contense dalgún xeito a súa verdadeira poética deste xénero. Escribe:
“Este libro non é, polo tanto, unha biografía imposible, senón tan só unha historia imposible, fabulada arredor dos datos certos sabidos acerca dun home extraordinario. Pero puidera ser unha biografía, se é certo que a historia non é máis ca organización do pasado en servicio dos intereses do presente. Ou ben se non é mentira o que conta Heine de que un deus durmido soñaba que estaba a crear un mundo e que o mundo o era; ata que o deus espertou e alá se foi o mundo, da par co soño no que se sostiña. Se admitímo-lo que suxire Heine e se estamos de acordo con Flaubert en que un novelista é un pequeno deus, creador de mundos que soña ata que esperta deles, ou ata que o lector os habita, este libro poidera ser unha biografía. Pero resulta que é unha novela. Así debe ser lido.”
Penso que é mesmo a cualidade máis relevante do novelista Alfredo Conde a súa capacidade para crear e estructurar complexos universos nos que a autenticidade dos seus personaxes contribúe a facelos especialmente atractivos para o lector cobizoso de habitalos. Un mundo que, Azul cobalto, é unha peregrinación, a mesma que fai o marqués de Sargadelos dende a a súa fábrica destruída ata a destrucción de si mesmo, na ansia de “saber se dentro del estaba a causa da revolta dos seus traballadores”, é dicir, ó encontro consigo mesmo.
Este é o obxectivo de Alfredo Conde: amosarnos a través da historia do ilustrado Marqués, do seu pensamento e dos seus soños, dos seus amores e dos seus odios, das súas dúbidas e debilidades, do carácter das súas relacións cós demais, a verdade dun home, nun tempo e circunstancias moi concretos, que como “un pequeno deus, cruel e poderoso, omnipotente e sabio”, foi quen de construír un mundo, “pequeno pero enteiro”, como Sargadelos. Un mundo que o novelista olla dende dentro, transformando o dato histórico en lembranza -pasado evocado-, e outorgándolle todo o protagonismo –presente literario- ós “silencios e adiviñacións” da documentación consultada.
Sargadelos é o punto de partida e de chegada, sempre presente na memoria do Marqués, comezo e final do intrincado camiño que foi a súa vida. Un camiño no que Oscos e o primo Josef Lombardero, Vilanova de Oscos e o seu ilustrado mestre Frei Venancio, Ribadeo e a amistade do herdeiro da Casa de Guimarán, Bernardo Filipe, constitúen o espacio real no que se move en presente “el, o fillo do escribán, o mesmo que se está a quedar ensimesmado mentres axexa os seus espacios interiores, unhas veces na busca da sombra do seu pai, outras na da súa nai ou mesmo da súa propia, quen sen dúbida ha andar tamén a pasear por eles”, o home que “encheu de cravazóns os barcos todos de El-Rei, de ferro as bocas dos seus canóns, de potes as lareiras todas do país”. Porque “a vida é unha viaxe que dota ós humanos dos máis estraños, dos máis disparatados, mesmo dos máis complementarios compañeiros de viaxe”.
Esta é a intelixente estructura de Azul cobalto, unha peregrinaxe na que a historia, feita lembranza, non é máis real que os pensamentos, inquedanzas e desacougos dos seus personaxes. O autor que sabe –insistirei nesta técnica narrativa de Alfredo Conde- que o tempo presente na novela, como o diálogo, fai ó lector testemuña directa acentuando a verdade do narrado, presenta sempre os soños en primeiro plano, reservándolle ó da reflexión e ó dos recordos aquilo que, en xeral, pertence ó plano da experiencia obxectiva do lector. Algo, por outra parte, do que é vítima o propio protagonista cando despois dunha pequena colación bota anda-lo camiño co que estivera soñando pouco antes. “É a segunda vez que o percorre en poucas horas, a primeira foi no soño.” Pero “a sensación que garda da primeira é tan certa, tan real coma a de agora mesmo, diríase que aínda máis”.
Despois de todo, a verdade literaria non é menos verdade que a da nosa experiencia. Se cadra só distinta. Non é máis verdade a fundación da fábrica de cerámica de Sargadelos que a introspección que realiza o seu fundador diante do retrato que lle fixera o propio Goya e que agora leva consigo como único obxecto merecedor de ser salvado por el da desfeita da súa fábrica. Do primeiro temos noticia polos documentos que se conservan daquela época, mentres do segundo sabemos escoitando directamente o latexar do corazón do propio Marqués, respirando o seu alento, sentíndonos contaxiados dos seus medos.
Nada, neste senso, máis auténtico e real que Lucinda, o amor secreto dos seus derradeiros anos. A proximidade da morte, aínda que Antonio Raimundo Ibáñez siga pensando en poder esquivala, dálle ó seu testemuño un valor especial. E, naqueles momentos, “Antonio pensou en todo canto tiña atesourado nas cámaras (ocultas), en cómo podería quedar destruído de novo Sargadelos, se de novo se decidían a iso os vellos fidalgos e mailos cregos, ou el mesmo, en que calquera temporal lle podería levar un barco e máis en que, a última hora, o máis seu de todo era aquela moza aldeá que nada lle pedía e tan só se limitaba a chorar por el caladamente.”
Todo é verdade en Azul cobalto para facer verdade a figura excepcional de Antonio Raimundo Ibáñez, un ilustrado que loitou, dende a súa persoal maneira de entende-lo mundo no que lle tocou vivir, por alcanzar un recoñecemento que pensaba merecer. A súa familia, os seus amigos e enmigos, as súas empresas, os seus pecados e acertos... Ata a paisaxe, natural e urbá, dos Oscos, de Ribadeo, de Ferrol... conta cousas do home que nos lembra a cerámica de Sargadelos.
Penso, de certo, que Alfredo Conde nos agasalla nas súas edicións en galego e castelán –Edhasa, 2001- de Azul cobalto unha das súas mellores novelas. Apaixonante no desenvolvemento da acción, maxistral na súa composición, conmovedora e tenra no tratamento dos personaxes... Pero, sobre todo, auténtica no retrato dun tempo e unhas circunstancias, que son, gústenos ou non, parte importante da nosa propia historia.
Un libro, en fin, que de certo merece a pena volver a ler.