O DEBATE SOBRE O FAMOSO "EXAMEN DE ESTADO" EN LA NOCHE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

–III–

O xornal compostelán La Noche publicaba (5/10/1946) un artigo enviado pola F.A.E. (Federación de Amigos de la Enseñanza) que remataba con estes dous parágrafos:

"Resumiendo. No puede volver la esclavitud de los Colegios de la Iglesia sin violar, sustancial y gravemente, el derecho de ésta a organizar Colegios tal como está consignado en el canon 1.375.

El Examen de Estado ante tribunales universitarios neutrales, nos acerca al libre ejercicio del derecho docente de la Iglesia."

Definitivamente, asociacións e figuras eclesiásticas e seglares deixaban perfectamente clara a súa posición fronte á calquera intento de modificación substancial do malfadado Exame de Estado. Efectivamente, a preocupación da Lei de 1938 polo logro dunha mocidade profundamente católica, cunha rigorosa formación humanística e un claro e acendido espírito patriótico, non eran en ningún caso, nin por parte de ningún dos contendentes, motivo de polémica. Unha vez máis a loita por uns intereses moi concretos lograba disimular o verdadeiro fondo da cuestión consentídolle a un Goberno fascista amosarse de todo comprensivo coas aspiracións daqueles que o único que ían lograr era debilitar a un socio tan perigoso como a Igrexa.

É mesmo neste sentido como podemos entender a belixerancia de profesores como D, Manuel Rabanal, quen, a través das súas "Nebulosas" (columnas de La Noche) mantivo unha activa defensa da necesidade de eliminar o denostado Exame de Estado. Sería endebén o aragonés Ángel Canellas López, Catedrático de Paleografía e Diplomática da Universidade de Santiago de Compostela, institución na que ostentou o cargo de Decano, quen, no xornal La Noche os días 13/7/1946 e 7/9/1946 publicaría dous interesantísimos artigos, respectivamente, "La famosísima Reválida" e "La tercera famosísima Reválida", antes da súa definitiva partida para a Universidade de Zaragoza. O seu coñecemento do Ensino Medio, como Decano que foi do Ilustre Colexio de Doutores e Licenciados en Filosofía e Letras e en Ciencias de Galicia, unido a súa condición de catedrático universitario, outorgábanlle unha especial autoridade ás súas opinións.

O primeiro dos artigos –"La famosísima Reválida"– comezaba así:

"El Estatuto de Enseñanza Media implantado en tiempos del Ministerio de don Pedro Sáins Rodríguez, fué el padre del Examen de Estado, colofón de los estudios de Enseñanza Media. Su artífice jamás imaginaría para su engendro un porvenir tan excepcionalmente pródigo en discusiones de todo género, intención y acierto."

Logo examinaría as razóns que para él podían xustificar "que el régimen actual de la Enseñanza Media, en su totalidad, no merece plácemes de nadie". Os alumnos protestan do número excesivo de materias por curso; os pais non entenden a supresión dos exames intermedios ao longo do bacharelato, tendo que xogar sete anos de traballo diante dunha única proba; "los profesores de Enseñanza oficial, con razón sienten menoscabados sus legítimos derechos y obligaciones; e os Colegios privados legalmente reconocidos y los profesores licenciados con los problemas inherentes a la justísima imposición estatal de exigencias mínimas de profesorado titulado, de locales convenientes y demás aledaños." Aínda que non quere entrar na "curiosa historia de los gremios que adoran, por las razones que ellos tendrán por legítimas y convenientes, la zarandeada Reválida de Enseñanza Media en su organización actual", nin ten a seguranza de que "el sistema de un exámen final estatal merecería los plácemes de todos, trasladado a los Centros oficiales de Enseñanza Media con cuantas modalidades fueran pertinentes para garantir la participación de los Colegios privados legalmente reconocidos", si que lle parece de interese, "como profesor universitario, consignar que la Universidad no fué ni es partidaria de realizar ella el exámen de Estado de Bachillerato."

A exposición das razóns que dende o punto de vista do profesor Canellas explicaban esta última afirmación, ademais de abrir un novo fronte no debate sobre o Exame de Estado, ían incorporar ao mesmo un bo número de participantes. Resumidas, eran estas as tres razóns principais nas que se baseaba o autor do citado artigo para afirmar que a Universidade non era en absoluto partidaria de tal exame.

A primeira, "porque ningún profesor universitario cree en la eficiencia destas pruebas: los ejercicios escritos sobre temas enviados de Madrid, demuestran para vergüenza del profesorado de Enseñanza Media, que los futuros bachilleres saben actualmente menos latín, menos matemáticas, menos redacción y composición que cuando sólo contaban para la preparación de los alumnos con un curso de nociones de Gramática castellana, dos cursos de Latín y cuatro cursos de Matemáticas. Los ejercicios orales sobre llevar a conclusiones similares a las apuntadas para los escritos, demuestran algo peor: que el Bachillerato, evidentemente cargado de asignaturas por la Ley, y encauzado por la sóla preocupación de triunfar a los siete años vista en la Reválida, es un indigesto bagaje que ha hecho olvidar a los alumnos los conocimientos fundamentales de la Enseñanza Primaria en su grado superior, sin haberles servido de instrumento formativo de la personalidad."

A segunda, porque o que de verdade desexa o profesorado universitario é ver implantado o exame de ingreso na Universidade, porque para garantía del éxito de su docencia le interesa participar en la selección de sus futuros alumnos".

A terceira razón sería a liberación que tal decisión significaría para o profesorado universitario.

O segundo artigo do profesor Canellas, "La tercera famosísima Reválida", sería xa unha resposta a algúns dos profesores que se sentiron aludidos negativamente no artigo anterior, e moi concretamente o catedrático de Grego Manuel Rabanal.

O DEBATE SOBRE O FAMOSO "EXAMEN DE ESTADO" EN LA NOCHE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

-II-
O exame nos Institutos públicos dos alumnos de Ensinanzas Medias dos centros privados dependentes de institucións relixiosas ou laicas deixaba a estes nunha situación de clara dependencia con relación aos primeiros. Para o ensino privado nunca foi unha xustificación suficiente da súa dependencia do ensino público o feito de que o profesorado deste último accedera ao mesmo a través da superación dunha máis que dura oposición. A mesma acusación da existencia no ensino privado dun profesorado sen a titulación adecuada, non pasaba de ser, na maioría dos casos, unha cuestión derivada da loita da Igrexa polo recoñecemento oficial dos títulos concedidos polas Universidades Pontificias. Cuestións, en calquera caso, que disimulan razóns moito máis profundas e escuras, aínda que por motivos evidentes, nin uns nin outros utilizaron nunca como armas nesta contenda case doméstica. A defensa do prestixio dunha clase –enténdase profesorado oficial– ou a ineficacia dunha proba inadecuada –léase "Exame de Estado"– foron, con todo, razóns suficientes para que figuras do máximo relevo, partidarias dunha e doutra opción –conservar o Exame de Estado tal como estaba, reformalo adecuándoo aos novos tempos ou, simplemente, substituílo– saíran á palestra e defenderan publicamente con verdadeiro apaixoamento os seus particulares puntos de vista.
Consciente da súa situación neste conflicto, escribía o xesuíta P. Pablo Pardo, "Doctor en Ciencias", nun artigo publicado en La Noche de Santiago –"En torno al Examen de Estado. No queremos lo de antes"– (30/10/1946):
"Hasta nos parece improcedente tomar en consideración o intervenir en una polémica que no puede existir en el actual estado de cosas, y debajo de una autoridad indiscutible que es la que hoy, gracias a Dios, nos gobierna. Sin ánimo de discutir por tanto, exponemos lisa y llanamente sobre cuestión tantas veces agitada."
(...)
"Existen instituciones oficiales e instituciones privadas, y no sólo hay, como es patente, sino que debe haber entre unas y otras noble emulación y deseo de superarse. En ello está la clave del progreso. Pero por eso mismo, ninguna de las dos instituciones debe ser a un tiempo juez y parte. Si el profesorado oficial es el que califica y da títulos a sus propios alumnos y, también, a los que no han pasado por sus aulas ni han escuchado sus lecciones, es muy de temer, es completamente humano, que no se aplique la misma medida a unos y otros, y que automáticamente se establezca, como ocurría antes, aunque no siempre, la doble medida."
"Esto es lo que no queremos que vuelva."
Como na famosa comedia de Lope de Vega, El perro del hortelano, xa que aos títulos dados pola Igrexa se lles esixía, cando menos, profesores coas mesmas titulacións que aos que concedían as institucións públicas, o ilustre sexuíta non dubida en manifestar abertamente a súa preferencia por un tribunal alleo, incluso para aqueles "que no han pasado por sus aulas ni han escuchado sus lecciones", pero que iguale aos alumnos das institucións oficiais e os alumnos das institucións privadas. Mal de moitos...
Por outra parte, para os seus defensores, as virtudes de tal proba eran tales que o catalán Pedro Font Puig, licenciado en Dereito e doutor en Filosofía, catedrático de Lógica Fundamental e de Psicoloxía Superior, non dubida en confesar nun artigo publicado no Diario de Barcelona e reproducido integramente en La Noche de Santiago de Compostela (29/10/1946):
"Puedo asegurar que en los exámenes de Estado he visto ejercicios escritos y oído ejercicios orales como jamás hubieran hecho los más excelentes alumnos formados con arreglo al plan de 1933. El más profundo entusiasmo ha conmovido mi espíritu y mi corazón de viejo maestro al oirlos. A los hombres de mi generación nos parece imposible que a los dieciseis o diecisiete años se pueda haber llegado a tal grado de formación. No es sólo maravilloso su caudal de conocimientos, abundantísimos, sólidos y en relación unos con otros, sino la claridad, distinción, agudeza y profundidad de la mente, la precisión en la expresión, el orden métódico en la exposición; su aptitud para mantener diálogo seriamente científico con el examinador."
Sorprendente testemuña en defensa do que foi aquel plan de estudos para os mozos e mozas da miña xeración, se autores como Elena Ronzón –El Basilisco, nº 12, Oviedo 1981, p. 52– non rebaixaran o valor da mesma con observacións como esta sobre o ilustre catalán: "extravagante personaje, incondicional del franquismo, mezcla de cristiano-tomista-budista-vegetariano, del que dicen que, tocado con una visera, observaba desde la mesa del Tribunal, provisto de prismáticos, a los amedrentados opositores". Está claro que, cando menos, vai ser máis prudente tomar tales consideracións na súa xusta medida.

O DEBATE SOBRE O FAMOSO "EXAMEN DE ESTADO" EN LA NOCHE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

–I–
Partidarios e detractores intentaron poñer de relevo, respectivamente, as virtudes e os vicios dunha proba académica que, en calquera caso, nacera fundamentalmente como resposta á exixencia da Igrexa da separación pedagóxica na mesma da función docente e examinadora. Punto de vista que claramente intentaba disimular o rechazo a un sistema no que, até entón, todos os estudantes, de centros públicos e privados, tiñan de revalidar necesariamente cada ano o nivel dos seus coñementos diante dun tribunal composto por profesores oficiais de Ensinanzas Medias. Pola súa banda, o Exame de Estado tiña lugar na Universidade e diante dun tribunal composto por profesores universitarios.
Seríamos, endebén, inxustos se intentáramos acusar á Igrexa de escuros intentos de desprestixiar a un recoñecido corpo de catedráticos de Ensino Medio. Con toda claridade defendeu entón o que ela entendía como un dos seus dereitos fundamentais, non só fronte a este profesorado, senón tamén e con toda rotundidade fronte ao mesmo Estado. O Xesuíta P. Gabino Márquez escribía nun artigo publicado no xornal compostelán La Noche –"En torno al Examen de Estado. ¿Cuál de los métodos está más en consonancia con la verdadera libertad de la enseñanza?"– (28/10/1946):
"¿Cuál es la doctrina de la Iglesia en este punto? Pues si la Iglesia ha enseñado algo que se roce con la solución de este pleito, por ahí habría que empezar antes de entrar de lleno en la solución del problema pedagógico."
"Esto es elemental para todos los católicos; y todos, por fortuna, lo somos: Catedráticos oficiales, profesores de Enseñanza privada, periodistas, escritores y técnicos de la Enseñanza. Unos lo proclaman y alardean de ello, otros lo silencian, pero lo sienten."
(...)
"¿Quién tiene derecho a enseñar? Ese es el punto que hoy nos interesa. , la libertad no existe, sobre todo en la enseñanza secundaria; sólo existe la enseñanza oficial. El Colegio particular no es más que una sucursal del Instituto; de él recibe sus programas para seguir su plan pedagógico; sus textos para preparar esos programas, los exámenes para hacer eficaces sus textos y programas, y aún le queda a la Autoridad oficial docente facultad para cerrar los Colegios, cuando no reunen las condiciones higiénicas o pedagógicas a su juicio necesarias>."
Concluíndo:
"Tal es la libertad que del Estado espera la Iglesia si se implanta el examen por asignaturas en el Instituto. Es decir, en ese régimen la Iglesia gozará de libertad teórica; pero el Gobierno ejercerá el monopolio práctico, en vez de defender, amparar y aún proteger la libertad de la enseñanza eclesiástica, como en su encíclica [Divini Illius Magistri] manda el Romano Pontífice."
Quedaba perfectamente claro: o que a Igrexa non estaba disposta a aceptar era unha posible reforma que levara aparellada a desaparición do Exame de Estado e a volta ao antigo sistema coa obriga de que os alumnos de centros privados tiveran que revalidar os seus estudos nun exame no Instituto que se lle sinalara. É dicir: a Igrexa non podía consentir que os seus centros de Ensino Medio non tiveran a mesma categoría académica que os Institutos do Estado. Cuestión esta na que remataría centrándose o debate aberto sobre a oportunidade de suprimir ou reformar o oficial Exame de Estado.

O DEBATE SOBRE A LEI DE 1938

Mellor, se pretendemos ser minimamente correctos, deberiamos dicir debate sobre o "Examen de Estado" ou a "Reválida" do plan de estudos de 1938. Sen dúbida, a mesma cousa, pero cós matices necesarios para entender unha revolta que tivo lugar nun momento no que o poder establecido estaba moi lonxe de consentir algaradas que puxeran en sospeita as virtudes de todo o seu quefacer.
Non obstante, como dixemos nunha entrega anterior, a propia sociedade parece empeñarse en disimular as súas verdadeiras intencións incapaz de renunciar intereses que necesariamente van enfrontar os diferentes grupos da mesma. De certo, non fai falta insistir en que a homoxeneidade social nunca é tan absoluta que poida disimular a existencia no seu interior de forzas e grupos que se consideran merecedores de recompensas que, dificilmente, poden alcanzarse sen poñer en evidencia a súa curtidade de miras. A sociedade é dalgún xeito unha repetición da imaxe do individuo.
Non debe sorprendernos, pois, que deseguida, antes de que aquela experiencia de 1938 cumprira unha década, xurdira un acedo debate entre os seus defensores e os seus numerosos inimigos. Non, de certo, con os principios que inspiraron aquela Lei como obxectivo e causa do seu enfrontamento, centrando, pola contra, o seu debate no rechazo dos defectos que facían da proba que poñía fin ao Bacharelato, coñecida como "Examen de Estado" ou "Reválida", un absoluto desatino ou, segundo o bando dos combatentes, un dos maiores acertos pedagóxicos do Réxime.
Paréceme importante lembrar esta contenda social nun momento histórico no que, esquecidas as circunstancias dunha dictadura militar, o clima dun contexto democrático non parece en absoluto capaz de superar o enfrontamento partidista fronte a un proxecto de lei que ten necesariamente de servir de orientación e camiño do noso futuro. ¿Serán, se cadra, os partidos políticos os herdeiros daqueles vellos grupos sociais empeñados en defenderen contra vento e marea os seus intereses máis bastardos? En calquera caso, ¿quen representa hoxe as verdadeiras inquedanzas da sociedade?
Os participantes no debate a que estamos a referirnos foron entón os catedráticos de Universidade e de Ensinanzas Medias, a Igrexa e os estudantes (o SEU, Sindicato Español Universitario). En principio, os tres estamentos con máis evidentes intereses na contenda.
Non é, de certo, pouco relevante o medio no que desenvolveron entón a súa loita estes grupos sociais. Evidentemente, resulta impensable observalos pronunciando mítines ou organizando manifestacións polas rúas. O forno non estaba entón para bolos! Pero souberon aproveitar adecuadamente as posibilidades que ofrecía o Réxime saíndo abertamente aos medios de comunicación –prensa e radio–, participando nas xuntanzas promovidas polo propio Réxime –Congreso de Estudantes– e deixando oír a súa voz dende os púlpitos. Sempre, naturalmente, uns máis ca outros, dende as limitacións que impoñían as circunstancias.

A LEI REGULADORA DOS ESTUDOS DE BACHARELATO DE 1938

Insistamos na nosa teima sobre as posibilidades dunha nova lei de educación. ¿Non cre o lector que a cuestión dunha lei de educación merece a pena un momento de reflexión?
Teño a sospeita de que aqueles que se poidan achegar a estes comentarios dificilmente se van interesar nun problema se cadra tan "virtual" como a necesidade da sociedade de elaborar sistemas educativos que poidan garantir a permanencia do seu modelo de organización social, económica, política, relxiosa... O primeiro que salta á vista, diante de calquera das propostas que coñecemos –diferentes leis e plans educativos–, son, efectivamente, os intereses particulares dos diferentes grupos responsables da súa programación e execución. Naturalmente! Pero, se lle prestamos algunha atención, descubriremos deseguida que por debaixo deses intereses groseiros, superficiais, alentan outras ideas moito máis perigosas e, en calquera caso, moito máis transcendentes. É como se a propia sociedade intentara enganarse a si mesma para alcanzar aquilo que de verdade lle importa. Vexamos un exemplo moi concreto: a Lei de 23 de Setembro de 1938, "reguladora de los estudios del Bachillerato".
Con toda claridade, manifestaba na súa introdución os ideais nos que tal reforma se xustificaba. Literalmente, adiantaba: "La España que renace a su auténtico Ser cultural, a su vocación de misión y de ejemplaridad, a su tensión militante y heroica, podrá contar para su juventud con este sistema activo y eficaz de cultura docente que ha de templar las almas de los españoles con aquellas virtudes de nuestros grandes capitanes y políticos del Siglo de Oro, formados en la Teología Católica de Trento, en las Humanidades Renacentistas y en los triunfos guerreros por tierra y por mar en defensa y expansión de la Hispanidad."
Independentemente do ton propio do momento bélico no que se redacta –Cataluña seguían aínda a resistir a violencia dos militares sublevados contra a República–, quedaba suficientemente explícito o entendemento entre os poderes político e relixioso, así como a vontade de ambos os dous de aproveitaren tan poderoso instrumento de dominio en beneficio dos seus respectivos idearios. A Relixión e a Formación do Espírito Nacional ían ocupar un papel importante no novo Bacharelato.
O contexto social non podía ser máis axeitado ás pretensións dos autores da nova Lei. Nas corredoiras, nas beirarrúas das estradas, en mil fosas comúns... gardaba o silencio da morte calquera clase de oposición crítica. Parecía, efectivamente, que todo coincidía para facer posible a súa permanencia nun longo periodo de tempo, algo, de certo, que non ía acontecer.

OUTRA LEI DE EDUCACIÓN

Efectivamente estamos a vivir unha etapa histórica especialmente convulsa, sobre todo, no ámbito da educación. Cada Goberno, cada partido político, cada centro de poder, pretende un modelo educativo diferente. Incluso cada sindicato e cada colectivo, educativo ou simplemente cultural, ten a pretensión de influír no modelo que se teña de deseñar e impoñer.
O pobo ou, se se prefire, a sociedade é consciente dos intereses de todo tipo que se moven arredor dun proxecto lexislativo desta clase. Non en balde do carácter deste van depender, entre outras moitas cousas, a mellora, sempre aprazada, do status do profesorado, unha maior ou menor estabilidade da empresa editorial e o seu complexo universo (autores, tradutores, ilustradores...), o futuro económico dos centros educativos dependentes da iniciativa privada, as posibilidades dunha maior ou menor presenza de determinados grupos ideolóxicos ou relixiosos, etc., etc. Con frecuencia, esquécese que o motivo principal dos desencontros entre os distintos actores destes cambios –diferentes leis– está mesmo na distinta concepción do modelo de sociedade de cada un dos grupos de poder. E, non obstante, abondaría lembrar o carácter exclusivamente relixioso ou político, do primeiro ensino organizado para entender que foi sempre esta condición e non outra a razón fundamental dos desencontros entre os defensores dun ensino público, universal.
Todos, naturalmente, coincidimos en recoñecer a importancia desta conquista, pero non todos, nin moito menos, no recoñecemento do sistema elexido. A evidencia da súa imposición, en cada momento histórico, polas maiorías dominantes descobre deseguida que algo escuro, non desexado, se disimula debaixo da súa bondade. ¿Como poderiamos doutro xeito explicar a oposición crítica de grupos escollidos a un ensino universal que lograra superar a súa condición de instrumento ao servicio exclusivo dos poderes relixiosos e políticos para perpetuaren nos seus herdeiros, respectivamente, clérigos e fillos da nobreza, os valores nos que se xustificaban os privilexios que os facían amos e señores de vidas e de facendas?
A sociedade, como a mesma familia, sinte a necesidade natural da súa continuidade na repetición permanente do modelo que, dende o seu propio punto de vista, xustifica a súa propia existencia. É o que é, segundo a súa propia análise, porque, ao longo do tempo, logrou manter incólume o modelo con que a conformaron os seus antepasados. E sinte que só poderá continuar sendo perpetuando nos seus sucesores –a mocidade, a nenez– ese mesmo e indiscutible modelo. Isto é, e non outra cosa, o ensino, o sistema educativo: un proceso de asimilación dos coñecementos e dos saberes dos maiores en orde a facer posible a continuación e permanencia no tempo do seu modelo de convivencia, de desenvolvemento e de progreso.
Cada grupo social, comunidade humana, organización ou Estado, con poderes suficientes e vontade de futuro, vai intentar, pois, organizar o seu propio sistema educativo, non só como un agasallo para todos os seus compoñentes, senón tamén como unha obriga e un deber. Un don, en calquera caso, que vai favorecer tanto o desenvolvemento persoal do individuo, coma a prosperidade da propia comunidade. E isto, incluso, naquelas situacións nas que os intereses bastardos das clases dominantes impoñen orientacións pouco respectuosas coa liberdade e dignidade dos individuos.
Enténdese, pois, que a complexidade do sistema educativo esixa continuas revisións, non só as impostas polos cambios de ideoloxía no poder, senón as que impón a urxencia de adapatacións do propio sistema aos cambios permanentes do mundo actual. O ensino é unha escola na que o alumno ten de aprender, non só a vivir, a convivir e a traballar, senón tamén a pensar, a sentir, a ser el mesmo.
Intentar despolitizar, desideoloxizar o sistema educativo, constitúe, sen dúbida, un dos máis nobres obxectivos de calquera lexislador. ¡Lástima, en calquera caso, que non pase de ser unha utopía inalcanzable para quen o pretenda de verdade! Sería, incluso, un absurdo pensar que o lexislador puidera lexislar, con vontade de xustiza e preocupación polo ben común, en contra das súas propias crenzas. Só, de certo, podemos confiar na súa capacidade de respecto ao pensamento do outro e, en consecuencia, na súa vontade de alcanzar términos medios que, coas obrigadas renuncias, alcance os termos dun consenso xusto.

MIÑAS DONAS, MEUS SEÑORES...

–IV–
Non fai falta ser xornalista de profesión para saber que o primeiro que debe condicionar o exercicio da escritura xornalística é o coñecemento claro, o máis preciso posible, do seu destinatario. Sen dúbida, aos colaboradores de El Correo Cultural. Artes y Letras facíanos unha grande ilusión soñar coa posibilidade dese pequeno lector que, no exercicio desa liberdade que tamén se aprende, se deixa levar pola súa curiosidade para follear o xornal que, con tanta seriedade, lé tódolos días o seu pai, o seu mestre, tódalas persoas que dalgún xeito el admira e intenta imitar. Algunhas das seccións de El Correo Cultural, como "Creación", reservada para escritores mozos, ou a "A voz dos poetas", dedicada a poetas noveles, non terían doada explicación se non se tivera en conta esta preocupación dos seus coordinadores por chegar directamente aos lectores máis novos. Pero non podiamos esquecer que, en xeral, ían ser mesmo as persoas maiores, –os pais, os mestres–, os primeiros destinatrios das nosas páxinas.
Preocúpabanos, evidentemente, acertar na colaboración, dende un periódico, a estimular no rapaz, nese pequeno lector buscador de camiños e, sobre todo, do seu propio camiño –iso que chamamos a madurez–, a necesidade de asumir persoalmente unha certa responsabilidade na elección das súas propias lecturas. Unha preocupación que, tratándose de rapaces de 3 a 15/16 anos –ensinanza Preescolar, Primaria e Secundaria– só dun xeito moi indirecto podía, pensamos, atopar unha solución satisfactoria a través das páxinas dun xornal.
A complexidade deste problema, é dicir, da relación entre a literatura infantil e xuvenil, e o xornal, acrecéntase aínda en calquera intento de precisar o que entendemos e, en xeral, se entende por este tipo de literatura. ¿Que é, de certo, o que define e delimita o que chamamos literatura infantil e xuvenil no contexto da literatura? ¿Acaso a mediocridade do producto ou se cadra o xeño do autor? ¿Debemos quizais entender como literatura infantil e xuvenil aquela que sabe dicir, amablemente, cousas que non firen a donda sensibilidade do neno ou nena, ou aquela outra que lle ensina aos pequenos e máis novos cousas útiles e prácticas? ¿Será só literatura infantil ou xuvenil aquela que lle agasalla ao lector momentos de inxenuo entretenemento ou que se presenta cun claro carácter didáctico? Diante de tales preguntas e outras semellantes, un non sabe, se non, disimular como pode a súa ousadía, cando no máis fondo de si mesmo, pensa, simplemente, que a literatura infantil e xuvenil non pode ser moi diferente da mellor literatura para adultos. Sempre dende o respecto ao principio de que só aquilo que poida entender e, polo mesmo, gozar –o mundo do neno e as súas inquedanzas son diferentes dos das persoas maiores– poden contribuir ao seu desenvolvemento persoal. Nada lle afecta ao neno ou nena aquilo que non lle importa ou que o adulto non lle logra facer atractivo.
En calquera caso, esta literatura, que dicimos para eles, debe ser capaz, coa mesma trascendencia que se lle esixe á literatura sen calificativos reductores, de dar resposta a cada un deles e a cada unha das súas mil preguntas, abrir camiños no tempo, espertar soños e colaborar a desenvolver nos seus corazóns ideais universais de xustiza, de solidariedade, de cobizas dun mundo cada vez máis humano.
Os pais e os mestres deberían, pois, atopar nas nosas páxinas suxerencias que foran máis alá dunha simple valoración artística, literaria... das obras comentadas. Así, pensamos, que, sempre no ámbito do maior respecto á curiosidade e á intelixencia do neno –os nenos non son adultos pequenos, e, moito menos, adultos tontos–, nestas presentacións ao público de libros infantís e xuvenís, era obrigado ter presente a importancia que a lectura ten na conformación da persoalidade do lector, sobre todo a través da enorme capacidade do lector máis novo, para se identificar cos seus personaxes e se confundir cos sus universos.
Un xeito de crítica é, ¿que dúbida cabe?, o silencio. Podiamos, pois, calar ou deixar nun segundo plano obras e autores que non deran resposta axeitada ás cobizas xustas dun lector que puidera intentar buscar nas nosas páxinas unha orientación ou un consello. Particularmente, como xa dixen antes, non teño moi claro nin tan siquera o que é de verdade unha literatura infantil e, ¡non digamos!, unha literatura xuvenil. Pero non me gustan as seleccións nin as adaptacións que disimulan formas de censura –pode que o tratamento máis adecuado sexa nestes casos aconsellar un aprazamento para unha lectura máis rendable da obra tal como a concibiu o seu propio creador–, e moito menos calquera clase de literatura que intenta impoñer un modelo ríxido, pechado, definitivo, de sociedade e, sobre todo, de home, –cada tempo e cada pobo impuxo modelos diferentes dun e doutro e non sempre con acerto–, optando, con sincero entusiasmo, por aquela literatura que cre na creatividade do neno e nas posibilidades do ser humano para loitar por un mundo sempre mellor. Ben que –é obrigado confesalo– que nin a mellor literatura infatil e xuvenil, nin nós mesmos somos, neste sentido, de todo inocentes.
A boa literatura, infantil, xuvenil ou para adultos, ten sempre un sentido didáctico, é dicir, ensina algo, aínda que tal condición non deba nacer mesmo da intención do autor senón do propio carácter da obra, é dicir, precisamente da súa bondade. Con todo, en El Correo Cultural. Artes y Letras non renunciamos nunca o comentario de obras especificamente de carácter didáctico, nin nos amosamos en principio, contrarios a elas, sobre todo, cando o seu obxectivo prioritario era, mesmo, estimular o espírito de iniciativa e de reflexión do lector máis novo. A nosa obriga, tal como nós pensamos, é, nesta función de profesores-periodistas, informar dende a nosa propia concepción do home, coma ser libre, e do mundo, coma obra da solidariedade humana.
Na ilusión sempre de estarmos dalgún xeito contribuíndo, dende unha aula tan impresionante como é, evidentemente, un periódico, a facer máis realidade un ensino que, como adiantaba pouco antes, non esqueza a importancia da súa triple función de ensinar "a vivir, a convivir e a traballar". A convivir e a traballar ensina a escola... A vivir no ámbito da cultura, aguzando a sensibilidade, desenvolvendo a capacidade de admiración e gozo da beleza, espertando cobizas dun mundo máis xusto, máis solidario, máis humano..., convidándo a un permanente reencontro con nós mesmos a través dos camiños debuxados nos soños dos grandes creadores de máxicos universos... ensinan os libros de contos e de historias e de poesía..., os contos, as historias e a poesía.

UN ESCAPARATE LITERARIO

–III–

Non parece, señoras e señores, que sexa necesario insistir moito na importancia da Literatura Infantil e Xuvenil nos medios de comunicación escrita. Dalgún xeito iso é tanto como voltar sobre a importancia dos propios medios de comunicación escrita, sobre a importancia da literatura e dun modo particular sobre a importancia da propia literatura infantil e xuvenil. Non quixera, endebén, deixar pasar a oportunidade de dicir que, dende o meu persoal punto de vista, un periódico se honra no seu interese polo mundo do libro e, dun modo especial, na súa atención ao mundo do libro infantil e xuvenil, como se honra calquera sociedade, que se estime culta, na súa preferencia por estes temas.
O acontecer humano, de cada día –obxecto fundamental de todo periódico–, resulta mutilado no máis significativo do que constitúe a esencia do ser humano cando se prescinde nese relato do seu quefacer cultural e espiritual, do seu vivir cotián coma home, e das súas inquedanzas coma pai e coma mestre, coma interesado no mundo dos nenos e das nenas, e, en definitiva, no futuro dun mundo máis humano. Endebén, non debemos esquecer, que, en xeral, e, no meu caso moi en concreto, cando se fala das páxinas culturais dun xornal se está a facer referencia a un Suplemento especial, a un Caderno ou mesmo Revista, de periodicidade semanal, quincenal ou mensual, en calquera caso diferente da do "diario". Unha condición que, sen dúbida, determina en boa medida o carácter do seu contido, consentindo, cando menos, que este se aproxime máis ao modo e significado dunha coidada matinación que a un simple relato descriptivo dun momento ou dunha situación.
Quero, neste sentido, salientar que, se dende a perspectiva do colaborador –autor-periodista– esixe unha especial atención no seu modo de traballar e facer, na perspectiva do lector, o Suplemento semanal, representa, diante de nada, un convite ao recreo, un momento de maior placidez, un remanso de reflexión e disfrute. O Suplemento especial do seu periódico é para o lector, antes se cadra ca ningunha outra cousa, un modo, consciente ou inconsciente, de reencontro consigo mesmo, de descubrimento das súas inquedanzas máis descoñecidas: o momento de abrir a fiestra das súas curiosidades a mundos difererentes do seu de cada día.
O mundo infantil e xuvenil, que, evidentemente, non podía deixar de ocupar un posto de especial relevo nunha publicación coordinada e realizada, segundo adiantaba pouco antes, por profesores, tiña, tamén, as súas propias esixencias. Nada de particular, pois, que neste escaparate cultural, artístico e literario, que pretendeu ser sempre, nas súas diferentes variantes, El Correo Cultural. Artes y Letras, mereceran unha atención especial aquelas curiosidades e propostas que, dende o ámbito do Estado e, sobre todo, dende Galicia, estivo a facer nestes últimos dez anos a empresa editorial, neste caso concreto orientadas ao mundo infantil e xuvenil. Ámbito no que tanto autores, coma publicacións, novas coleccións, ilustracións, técnicas de distribución, axudas institucionais, etc., ían, efectivamente, desempeñar un rol moi importante.
Con maior ou menor énfase estiveron, pois, presentes no noso traballo como divulgadores dun labor cultural tan trascendente para o futuro do noso país como a literatura infantil e xuvenil, aspectos, aparentemente, tan secundarios, como o papel dos ilustradores, o significado e protagonismo das cores, a clase de papel empregado e os formatos elixidos en cada caso. Aínda que foron outras as preocupacións máis importantes para o equipo de colaboradores de El Correo Cultural. Artes y Letras, nunca estiveron ausentes ningún dos aspectos menores que desempeñaran algún papel na relación entre o lector e o libro infantil e xuvenil.

EL CORREO CULTURAL. ARTES Y LETRAS

–II–

Non resulta doado, sobre todo dende a perspectiva do propio colaborador, valorar a importancia –relevo maior ou menor dunha fórmula, entre as moitas posibles– da presencia da Literatura Infantil e Xuvenil nos medios de comunicación escritos e, máis concretamente, nun xornal. Afortunadamente, este non vai ser o obxecto da miña comunicación neste Encontro.
Penso, con todo, que o relato dunha experiencia real, coma a de El Correo Cultural. Artes y Letras de El Correo Gallego de Santiago, un suplemento dominical con nove anos de continuidade, con importantes cambios formais e de contido, pero sen interrupcións, pode, cando menos, aportar algunhas respostas á curiosidade de cantos se interesan por estes temas. O feito mesmo de ser obra, principalmente, de profesionais da ensinanza, aínda que non falten, entre os seus colaboradores, autores, tradutores e ilustradores de obras infantís e xuvenís, outórgalle, sen dúbida, un carácter e un interese especiais. Non sei se mellor ou peor, pero, penso, que suxerente.
Foron moitas, sen dúbida, as preguntas que se formulou día a día aquel equipo de colaboradores de El Correo Cultural. Artes y Letras, nas súas difrenetes variantes, para as que, é preciso confesalo, non sempre atopou unha resposta satisfactoria. O suplemento de El Correo Gallego de Santiago de Compostela, El Correo Cultural. Artes y Letras, é hoxe, quéirase ou non, a través dos seus 400 números, o testemuño vivo das posibilidades e significación dun experimento desta clase.
Non naceu, de certo, nin tivo nunca El Correo Cultural a pretensión de ser un Suplemento para nenos e nenas, mozas e mozos. Nos obxectivos dos seus creadores e colaboradores figurou sempre, coma o seu principal destinatario, un colectivo moito máis amplo.
Endebén, a Literatura Infantil e Xuvenil, tanto en galego coma en castelán, orixinal e traducida, ocuparía neste Suplemento un posto de especial importancia. Téñase en conta que máis de dous centos autores e unha trintena de editoriais, directamente relacionados con este tipo de literatura, ocuparon, dende Outubro de 1984 –data da súa aparición– até hoxe mesmo –17 de Xuño de 1993–, un posto de singular relevo nas súas páxinas.
Este e non outro é o obxectivo desta breve comunicación: Falar destes resultados, da súa pequena historia, dos criterios que orientaron o noso traballo, das inquedanzas e dos soños de cantos nos sentimos identificados con esta empresa... Pola miña parte só cabe agardar que mereza o interese de tan ilustre concorrencia.
Consíntanme, miñas donas, meus señores, que lles faga a graza de remitilos a un apéndice no que se recollen por miúdo os datos de este Suplemento sobre nomes de autores, tradutores, ilustradores e colaboradores que figuran no mesmo.
APÉNDICE I

(Autores, tradutores, ilustradores)

A. Martínez Menchén
Agustín Fernández Paz
Alcántara Doumerc
Alice Vieira
Álvaro del Amo
Amador Montenegro
André Fax
Andreu Martín
Anne Marie Dalmas
Antón Tovar
Antonio Cabral
Antonio di Benedetto
Antonio Robles
Ánxel Fole
Aparici e Joan de Deus Prats
Arturo Romaní
Athew Barrie
Avendaño
B. Graña
Cañizo Serrano
Carlos Casares
Carlos Murciano
Carlos Reigosa
Carmen Martín Gaite
Castelao
Ciro Alegría
D. Thomas
David Otero
Dmitri Naguishkin
Dora Alonso
E. Wallace
Efrén G. Ribalta
Emiliano Romero
Fernández
Emilio Salgari
Eubensei
Evaristo Pereira
Felipe Alfau
Fernández Flórez
Fernando Lalana
Fº Xabier Frías Conde
G. Durrel
Gerald Durrell
Gloria C. Díaz
Gloria Sánchez
H. C. Andersen
Helen Keiser
Helena Villar Janeiro
Horacio Quiroga
J. D. Salinger
J. F. Martínez Sánchez
J.A.M. e L. Baranga
Jaume Ribera
Joan Manuel Gisbert
Joles Sennell
Jorge Ferrer-Vidal
José Saramago
Josep M. Carmand
Julio Verne
L. Durrell
Laureano Prieto Rodríguez
Lewis Carroll
Luis Alonso Girgado
Lygia Bujunga
M. C. Barreiro Añón
Mª Heras Varela
Mª Victoria Moreno
Malcolm Bird
Manuel D. Varela Buxán
Michel Tournier
Miguel Barnet
Mira Lobe
Montserrat del Amo
Neira Vila y Anisia Miranda
O Peyrou
Paco Martín
Pat O'Shea
Pepe Carballude
Pepe Carreira
Pereira Gomes
Peter Hartling
Ricardo Pérez Verdes
Richrd Scarry
Roald Dahl
Robert Saladrigas
Roger Hargreaves
Rosalía Castro
Senel Paz
Serafín Moralejo
Siro-Mazaira-Cubeiro
Susan Hinton
Úrsula Heize
X. A. Neira Cruz
X. A. Tabernero Balsa
X. Filgueira Valverde
Xoán Rial
Xosé M. Martínez Oca
Xosé Neira Vilas

(Editoriais)

Alfaguara
Alfaguara Juvenil
Alhambra
Alianza/Alfaguara
Altea
Anagrama
Anaya
Bruguera
Casa de Galicia de León
Casals
Colex. Alca
Colex. M. Peleteiro
Concello de Teo
Destino
Diputación de A Coruña
Ed. de la Torre
Ed. S. M.
Edicións do Castro
Follas Novas
Galaxia
Galaxia/S.M.
Juventud
Larousse/Itaca
Lerna
Lumen
Miñón
Montena
Montena/Canal
Nova Galicia
O Facho
Plaza Janés
Sotelo Blanco
Souto S. A.
Tiempo Libre
Timun Más
Xerais
Xerais/Xunta de Galicia
Xunta de Galicia
Xuntanza Editorial

(Coleccións)

"Barco de Vapor"
"A Chalupa"
"A Porta"
"Akal"
"Alfaguara"
"Altea Benjamín"
"Anaya"
"Andel"
"Árbore"
"Austral"
"Biblioteca Didáctica Anaya"
"Casals"
"Clíper"
"Colx. M. Peleteiro"
"Cuatro Vientos"
"Debate"
"Don Don e Dona Dona"
"Ed. S. M."
"Galaxia"
"Gran Angular Juvenil"
"Ir-Indo"
"Maravillas de la Literatura"
"Merlín"
"Raigame"
"Siruela"
"Sotelo Blanco"
"Teo descobre"
"Trolebús"
"Xerais"
"Xunta de Galicia"

(Colaboradores)

A. S.
Adolfo Sugrañes
Agustín Fernández Paz
Agustín Requejo
Alfonso Rey López
Antonio Freire Llamas
Antonio García Teijeiro
Anxos Araúxo
Bernardino Graña
Blanca-Ana Roig Rechou
Blanco Amor
Carmen Boullosa
Claudio Rodríguez Fer
Criselda Espinosa
Cristina Martín
Darío Xohán Cabana
Elena Fortún
Gacía Vilariño
Goy F. Santoja
H. V. J.
Helena Villar Janeiro
Inmaculada Álvarez Pereira
J. D. P.
J. M. Pérez Fernández
J. S.
Jesús Carazo
José Sánchez Reboredo
L. A.
L. M.
L. M. A.
Luis Alonso Girgado
Luis Lamas
M. de Pedrolo
M. Pombo Sánchez
M. Q. S.
M. V.
Mª do Cebreiro R. Villar
Mª Dora Pérez A.
Manuel Allué
Maritza Abeleira
Martín Ventosela
Mercedes Sánchez Pedrosa
Nicole Meister
Novoneyra
Paco Martín
Quintáns Ruído
R. O.
Ricardo Beiras García-Sabell
Santiago Castelo
Úrsula Heinze
X. B.
X. R. P.
Xavier Castro Rodríguez
Xesús Rábade Paredes
Xesús Santos Suárez
Xosé A. L. Dobao
Xosé García Sendón
Xosé M. Salgado
Xosé Manuel Blanco González
Xosé Ramón Pena

A CONVERSA

Este é un artigo co que, inicialmente, pensaba abrir o meu blog. Nel pretendía xustificar a razón, se cadra de todo inxustificable, da miña intención de facer das miñas lembranzas e do meu acontecer de xubilado o motivo dunha conversa infinita con cantos queiran soportarme. Simplemente non foi posible porque algún deses trasnos que entenden destes medios modernos de comunicación quixo borralo cando xa o tiña editado. Para os entendidos parece unha cousa difícil, pero, para os que coma para min estes instrumentos como internet seguen a ter algo de diabólico, pódese dicir que son "pecata minuta".
Fóra, pois, de calquera orde lóxica, aí vai, espero que definitivamente, esta primeira conversa que o autor soñou claramente como introdutoria desta serie que se iniciou fai xa algúns días.
A conversa, un dos modos máis familiares da convivencia participativa, é, no contexto sociocultural no que eu nacín, o remedio máis socorrido contra a soidade, o illamento e a perda de contacto co mundo no que a cadaquén lle tocou vivir. Convérsase para folgar do traballo, para atoparlle unha explicación a aquelas intimidades que nos confunden coa súa falta de sentido, para tomar conciencia de que somos alguén, para escoitala vida que medra ao noso arredor, para decatarnos de que só somos algo cando formamos parte dun conxunto no que os familiares, os amigos, os veciños, os alleos son a razón última da nosa existencia. Por todo isto e por moitas outras razóns a conversa ten de ser esixente consigo mesma, coidada, reflexiva, respectuosa...
O mellor conselleiro que teño escoitado nunca, o refraneiro, dicía sobre a conversa:

Ir á misa polas festas e á saída, na paz do adro, conversar cos vellos deses ditos, costumes e consellos. (Trasufre)
O boi pola corda, e o home pola palabra. (Santa Comba: Alón; Fisterra)
Falando enténdese a xente. (Santa Comba: Freixeiro)
As boas palabras aloumiñan; as malas espiñan. (Cee)
O si e o non, andan sempre en conversación. (Cee)
Cando barbas falan, todos calan. (Santa Comba: Freixeiro)
O lavar, non quita o falar. (Muxía: Agrodosío, Senande)
Gárdate do can que non ladra e do home que non fala. (Santa Comba: Freixeiro)
Deus te libre de home que non fala e de can que non ladra. (Santa Comba: Freixeiro)
Pero sen esquecer nunca que:
Máis vale calar, que mal falar. (Santa Comba: Freixeiro)
Calar, nunca a ninguén fixo mal. (Santa Comba: Freixeiro)
En boca cerrada, non entra mosca. (Santa Comba: Freixeiro)
A millor palabra é a queda por dicir. (Santa Comba: Freixeiro)
Palabra solta, non ten volta. (Cee)
Palabra e pedra solta, non teñen volta. (Cee; Muxía: Santa Mariña)
Falar sin pensar, é tirar sin apuntar. (Fisterra)
Pola boca, morre o peixe. (Corrubedo, Fisterra, Santa Comba: Freixeiro)
Cando penso o que vou falar, despois de dito, dáme que pensar. (Carantoña)
Moito sabe, quen a tempo sabe calar. (Santa Comba: Freixeiro)
O parvo se é calado, pasa por ben asisado. (Santa Comba: Freixeiro)
O que cala, amola a quen fala. (Corcubión)
Cando un cala, dous non riñen. (Camariñas)
Predíca, meu frade: por un oído me entra e por outro me sae. (Corcubión)
Do que non saibas non fales, que é mellor non dicir nada que dicir barbaridades. (Cee: Xallas)
No que non che importa, a lingua moi corta. (Ameixenda)
O que ten a lengua aguda, ten a costilla dura. (Corcubión)
O que fala o que non debe, oe o que non quere. (Corrubedo)
Por adiantado, pido, pois, desculpas, polo meu atrevemento. En calquera caso, ¡que todo sexa para ben!
Mirade se levaba razón, que pouco despois de poñer en circulación este artigo, descubrín que o que andaba buscando, é dicir "CONVERSA",figuraba no apartado de "entregas antiguas". Como teño a sospeita de que isto me vai pasar máis dunha vez, decidín mantelos dous, este e o anterior. Algunha diferencia teñen!

A LITERATURA INFANTIL NOS MEDIOS DE COMUNICACIÓN

–I–
Nesta volta atrás, que, dalgún xeito, é o que é este meu blog, penso que pode ter certo interese ver, aproximadamente, vinte anos despois, o que entón pensaba un profesor de Literatura sobre este aspecto da cultura e, máis concretamente, da literatura infantil nos medios de comunicación escritos. Convidado pola Dirección Xeral de Cultura e Xuventude da Xunta de Galicia a participar nos "Encontros de literatura Infantil" organizados entón por esta institución, no serán do día 17 de Xuño de 1993, tiven a oportunidade de presentar unha comunicación que rotulei "A literatura para nenos e mozos nos medios de comunicación escritos". Facíao, naturalmente, na miña dobre condición de profesor de Lingua e Literatura e de cofundador e colaborador do suplemento cultural de El Correo Gallego de Santiago, El Correo Cultural. Artes y Letras, que na actualidade non é máis ca unha sección literaria no suplemento Edición siete deste xornal compostelán. Só con aquelas variantes mínimas que esixe o cambio de medio e, en certo modo, o paso do tempo –sempre separadas con paréntese–, agardo ter a opotunidade de reproducir aquí, en capítulos sucesivos, dita comunicación.
A miña cominicación, despois do obrigado saúdo a todos asistentes, comenzaba cunha breve introdución sobre o contexto no que pretendía situar a miña reflexión sobre a literatura infantil e os medios de comunicación escritos. O xornal –comezaba a miña intervención– é, en moitos casos, o único libro familiar ao neno e á nena, ao rapaz e á rapaza, que no noso contexto sociocultural –predominantemente, rural, mariñeiro, artesán, pero tamén, urbano e industrial–, fóra dos seus libros escolares de matemáticas, física, historia... os achega ao mundo da letra impresa. O xornal é, sen dúbida, unha fiestra aberta, non só ao mundo do acontecer cotián, senón tamén ao mundo dos grandes acontecementos mundiais. O xornal é, ou quere ser, unha escola aberta á curiosidade dos grandes e dos pequenos, polo menos destes cando teñen a oportunidade de poder follealos unha vez que seus pais os abandonan enriba da mesa da cociña ou do mostrador de traballo.
Estes eran, máis ou menos, os supostos básicos daquel grupo de profesores que no mes de Outubro de 1984, unha vez convencida a dirección de El Correo Gallego, nos dispuxemos a poñer en marcha o proxecto daquel suplemento semanal que acabaría vendo a luz baixo o rótulo de El Correo Cultural. Artes y Letras. Persoas membros dun mesmo colectivo, o mundo da educación, pero, evidentemente, con preocupacións sociais, políticas e relixiosas moi diferentes. O pequeno manifesto publicado no primeiro número do novo suplemento, o domingo, día 7, de 1984, é suficientemente expresivo desta pluralidade do grupo, composto polos profesores Luis Alonso Girgado, Xavier Castro Rodríguez (incorporado ao grupo algo máis tarde), Guillermo Domínguez Santos, Joaquín Lens Tuero, Xesús Rábade Paredes, José Sanchez Reboredo e eu mesmo. O texto dicía literalmente: "Un grupo de colaboradores –escritores, profesores y críticos de distintos ámbitos– tratará de dar actualidad a todo lo que sea noticia en campos como literatura, cine, artes plásticas, novedades científicas, etc. Todo ello con especial atención a lo que se produzca en Galicia y con absoluta independencia en su vehículo expresivo, sea gallego o castellano."
Quero adiantar que El Correo Gallego e, máis concretamente, o seu irmán La Noche, sempre tivera amosada unha especial preocupación polo mundo da cultura, ocupando, por dereito propio, un lugar de privilexio no ámbito do xornalismo galego, con suplementos como os xa citados Plumas y Letras e, sobre todos, o Suplemento del sábado.Máis tarde algúns dos compoñentes deste grupo teríamos a oportunidade de explicar en publicacións como Plumas e Letras en "La Noche" (1946.1949) e La Noche. Suplemento del Sábado (1949-1950), realizados, ámbolos dous traballos pola sección de Literatura do Centro Ramón Piñeiro e publicados por esta mesma institución (1996). Contexto xornalístico no que pretendía situarse o novo suplemento El Correo Cultural. Artes y Letras.

¡MARIANGULO, MARIANGULO!

(Tal como lles prometín, voulles contar un conto colorado que lle escoitei ao meu pai cando eu non contaba máis de nove anos. É moi atrevido, pero ten, como todos os contos o seu interese didáctico.
Unha das virtudes máis estimadas no contexto cultural deste conto é, sen dúbida, a agudeza. De ninguén se pode dicir nada mellor que que “é listo como un allo”. En consecuencia, o defecto que máis nos doe en alguén a quen estimamos é, sen dúbida, a estulticia. Todo o mundo sinte pena daquel do que se di que ten pouco siso. Pois ben, este conto o que quere é poñer de relevo as consecuencias de disfrutar ou ser vítima, respectivamente, desta virtude e defecto, situación que neste caso se agrava coa presencia do terrible vicio da curiosidade. Como dí o refraneiro, "ao que moito quere saber dáselle o cu a lamber".
O castelán empregado no desenlace polo home rico non fai máis que, coma en todos os contos, criticar a fachenda do pobre babiolo, vítima da súa propia estulticia.)
Unha vez había un home rico que tiña unha muller moi fermosa e dúas fillas tan fermosas ou máis que a mesma nai. O home non cabía en si de satisfacción. Soubera escoller ben cando se casou e as fillas, como non podía ser doutro xeito, saíron á nai e ao pai.
Pero chegou o tempo de casalas e o home rico non dubidou en gastar nos vestidos e nos zapatos das dúas mozas todo o que fixera falta, organizando mil festas e xuntanzas para que os convidados puideran coñecelas e desexalas. Un chufón de moita sona na comarca recibiu o encargo do home rico de viaxar a outras terras para dar a coñecer a súa casa e incitar a mozos de valer a que viñeran pretender tales rapazas. Os dotes que agardaban aos afortunados eran tan prometedores que, necesariamente, en canto foran coñecidos, tiñan de espertar a cobiza dos mozos máis ricos de preto e de lonxe.
Un día, cando o home rico folgaba feliz na súa casa, na compaña da súa fermosa muller e das súas fermosas fillas, chamou á porta unha fermosa dona, moi ben vestida, que dixo viaxar en peregrinación a Nosa Señora da Barca para agradecerlle á Virxe o favor de ter salvado dun naufraxio ao seu marido cando volvía de América nun dos seus barcos. A señora, que era moi faladora, contoulles que levaba xa máis de dous meses de peregrinación e que, ao darse conta que se ía facer noite, acordara confiarse á xenerosidade daquela casa e pedir pousada por unha noite.
Os peregrinos, sobre todo cando viñan de moi lonxe, eran sempre moi ben recibidos nas casas podentes, aproveitando, incluso, a familia que os acollía para que os veciños puideran escoitar as moitas historias que oíran ao longo do camiño. Entre estas non eran as menos interesantes as que referían modos de curar determinadas doenzas e os milagres que tiñan lugar en máis dun santuario do camiño.
E logo vostede ¿cómo se chama? preguntoulle o home rico.
Pois, verá vostede, a min chámanme Mariangulo contestoulle a peregrina.
Entenderá, boa señora quixo insistir o home rico, que me chame a atención que unha dona da súa calidade se atreva a unha viaxe tan longa e perigosa sen outra compaña que ese bordón no que se apoia. E voste disimule a miña curiosidade.
Non ten por que se disculpar. Verá vostede. Cando me trouxeron a noticia de que o barco no que navegaba o meu marido fora tragado polo mar tiven por moi certo que daquela non se podía salvar. ¡O mar élle tan grande!
¡Enténdoa! compadeceuse o home rico.
Como, sen dúbida, entenderá que nunha situación así non tivera ningún inconvinte en ser tan xenerosa con Nosa Señora da Barca, aínda tendo escoitado moitas veces que milagres máis grandes tiña feitos noutras ocasións. Prometer, pois, facer esta peregrinación soa e a pé pareceume o menos que podía facer se a Milagrosa de Muxía podía devolverme o meu marido san e salvo. E xa ve vostede, aquí estou intentando dar cumprimento á miña promesa.
Non sabe, señora exclamou conmovido o home rico, canto me admira a súa profunda relixiosidade e a súa devoción a Nosa Señora. Deixe que lle diga que toda a miña familia, a miña muller e as dúas miñas fillas e eu mesmo, nos sentimos moi honrados podendo ofrecerlle a nosa casa. Tome posesión dela como se fora súa e quédese aquí os días que queira.
A muller e as fillas, que estiveran presentes naquela conversa, achegáronse á fermosa dona e, despois de bicala nas dúas meixelas, acompañárona até dentro da casa cedéndolle o mellor sitio na lareira ao lado do lume enriba do que fervía barulleiro un pote de papas de millo. A dona deixouse atender e acomodouse o mellor que puido no lugar que lle sinalaron. A muller e as fillas do home rico non sacaban os ollos dela. ¡De verdade era tan fermosa! O home rico, atentamente vixiado polas súas mulleres, non tivo máis remedio que disimular a súa admiración.
Eran preto das doce da noite cando a peregrina, despois de contar mil e unha historias e a súa propia, suxeriu a conveniencia de deitarse. Ao outro día pensaba reemprender a súa viaxe cara a vila de Muxía.
Mariangulo pode dormir esta noite na miña cama –dixo a filla máis nova. As noites neste tempo son moi frías e xuntas podemos quentarnos unha a outra.
A verdade dixo moi rápida a peregrina é que iso mesmo o ía suxerir eu. De certo son tan frioleira que as noites son para min o maior castigo desta peregrinaxe.
Pois ¡non se diga máis ! estivo de acordo a muller do home rico e vamos todos á cama.
Deitáronse todos. Mariangulo que era un mozo disfrazado de muller fíxolle pasar á filla máis nova do home rico a noite máis leda e feliz da súa vida. A moza, desexosa de repetir tan fermosa experiencia, pediulle ao seu pai que obrigaraa Mariangulo a descansar un día máis, xa que o santuario de Nosa Señora da Barca quedaba xa moi preto e non facía falta que reemprendera a súa peregrinación con tanta présa. ¡Despois de todo que ían dicir os que a escoitaran de volta para a súa casa da atención que lle dispensara unha familia tan ben acomodada!
A irmá máis vella e a súa nai estiveron de acordo coa moza e insistíronlle ao amo da casa en que intentara que a peregrina descansara algún tempo máis antes de volver a poñerse en camiño.
Xa ves, Mariangulo díxolle o home rico moi compracido que todos queren que nos honres algúns días coa túa compaña. Unha vez que teñas descansado o necesario poderás continuar a túa peregrinación tranquilamente.
Mariangulo, que era o que estaba desexando, agradeceulles tantas atencións e prometeulles quedar dous días máis. A rapaza coa que pasara a noite e que, polo que acababa de escoitar, quería pasar algunha máis estaba louca de contento.
Pero a irmá maior quixo saber porque a súa irmá máis nova amosara tanto interese en que Mariangulo non volvese xa ao seu camiño.
Oe díxolle a súa irmá ¿tan ben o pasaches coa invitada que queres que se quede uns días máis na casa?
¡Si che contara! confesoulle a irmá ¡Foi algo marabilloso! ¡Eu nunca sospeitei que alguén che puidera facer tan feliz!
E contou e contou e non parou de contar. Tanto que a irmá maior empeñouse en que Mariangulo se deitase aquela noite con ela. Despois de todo, con súa irmá xa o fixera a noite anterior. A irmá máis nova non tivo máis remedio que consentilo e a Mariangulo pareceulle moi ben. A irmá máis vella tampouco estaba nada mal!
¿Cómo che foi? preguntoulle ao outro día pola mañá a irmá máis nova.
Tiñas toda a razón. contoulle a afortunada Se o ceo é así de marabilloso ben vale a pena o que hai que sufrir para ganalo.
O problema era que as dúas irmás querían dormir a nova noite con Mariangulo e tanto insistían e até tanto se acendeu a súa liorta que a nai, sorprendida daquel interese das súas fillas por dormir con Mariangulo, acabou con tal enfrontamento tomando a decisión de deitar a peregrina con ela. A verdade é que non lle cabía na cabeza aquela teima das fillas. ¿De verdade, pensou, valería tanto a pena unha noite con aquela muller?
E Mariangulo tamén soubo facer feliz á muller do home rico.
¿Qué dis, mamá? –dixeron as dúas irmás. ¿Estás convencida agora da razón que tiñamos para querer deitarnos con Mariangulo?
Sí, nenas disimulou súa nai, agora xa sei porque insistíades tanto en deitarvos con ela. Verdadeiramente é algo marabilloso.
O home rico, sorprendido con tal comportamento da súa muller e das súas fillas, pensou para si: Se esta muller pode facer tan felices na cama a outras mulleres ¿qué non será capaz de facer con un home? E sen darlle máis voltas ordenou arranxar unha excursión coas tres mulleres e Mariangulo facendo que a muller e as fillas saíran diante e quedándose atrás coa peregrina para recoller algunhas cousas que logo usarían cando estiveran no campo. As mulleres estiveron de acordo e Mariangulo tamén.
Maraiangulo díxolle o home rico cando estiveron sós na casa, ¿Por qué non me contas como fixeches tan felices á miña muller e ás miñas fillas? ¡Estaríache tan agradecido! ¿Queres facelo?
¡Dende logo! contestoulle Mariangulo. Mete a cabeza dentro desta artesa e baixa os pantalóns.
O home rico non as tiña todas consigo. ¿A que viña todo aquilo? Pero a curiosidade puido máis que o medo e levantou a tapa da artesa e, como lle pedira Mariangulo, meteu a cabeza debaixo dela. Mariangulo apretou a porta da artesa contra a cabeza do home rico e, baixándose os pantalóns, disfrutou canto puido do cu do pobre mamalón curioso.
O home rico chegou ao campo onde o agradaban inquedas a súa muller e as súas dúas fillas. As tres correron desacougadas cara ao home rico, berrando:
Pero ¿onde queda Mariangulo?
O home rico, limpándose a suor que corría abondosa pola súa fronte, exclamou:
¡Mariangulo, Mariangulo! ¡Que a vosotras tres fornicó y a mi me ha dado por el...!

O CONTACONTOS

Teño ganas de deixar folgar un pouco este tema da literatura de tradición oral. Pero non podo esquecer que esta foi a primeira fonte das miñas curiosidades infantís e, en certo modo, o primeiro e máis forte convite a iniciar a lectura dos libros. ¡Canto teño disfrutado con eses mestres que son todos os contadores de historias!
O contacontos, home ou muller, aparece diante dos que escoitan as súas historias como unha persoa moi sabida, con moita experiencia da vida. E cando o oínte é un neno ou nena, un rapaz ou rapaza, o contacontos é, ademais, un xenio, un mago con poderes sobrenaturais capaz de convocar e facer presentes aos máis insospeitados personaxes e acontecementos.
Dende a miña primeira publicación dun ramallete de contos, Antoloxía de contos populares de Galicia (1993), até a miña Escola da lareira (2007), sempre tiven moi presentes a algúns dos moitos contacontos que teño escoitado ao longo da miña vida. Sempre, teño de recoñecelo, sentín unha enorme debilidade polo conto popular e unha grande admiración polas persoas que os contan. Lembro con especial agarimo, de entre estas, a miña avoa materna, Mamamaría, unha muller excepcional, se cadra un pouco meiga, pero a mellor madriña que a sorte me puido deparar. Ademais dos ovos de Pascua, que eran unha obriga, sempre que lle escribía unha carta para os meus tíos Manolo e Lino, en Bos Aires e Montevideo respectivamente, Mamamaría agasallábame con abondosas e delicadas merendas e unha cunca de leite de cabra que ela muxía para min sempre que a visitaba na súa casa. Miña avoa paterna, Xoana, fartábanos a todos os netos, unha boa manada, coas súas fornadas de pan branco que cocía polas festas do mes de Agosto. Os seus contos, moi ao contrario do que acontecía cos de Mamamaría, sempre contos de meigos e meigas, de defuntos e de aparecidos, de demos e de trasnos, os da avoa Xoana sempre eran contos de risa e de picardías. A ela facíalle gracia que miñas primas taparan os oídos para non escoitarlle aqueles contos que logo llñe tiñan que confesar ao crego. Mamamaría era unha muller moi seria, a avoa Xoana sempre estaba de risa. Manuel de Perilla e o meu primo Ramón da Cruzana eran un mundo interminable de contos. A meu primo gustábanlle os contos de curas e a Manuel de Perilla, un homiño maior, solteiro e solitario, gustábanlle todos. Axudarlles en algún traballo, como coidándolles as vacas que pastaban no prado, podía significar un ou varios contos. Hai que dicir que tanto aos meus primos coma a min non nos importaba que nos contaran un mismo conto varias veces. Se cadra porque sempre había algunha novidade en cada vez que os contaban.
Endebén, dos contacontos que eu coñecín, a persoa que máis contos sabía e que mellor os sabía contar era meu pai. A xente dicía que a maioría os inventaba el mesmo, confundindo, se cadra, o diferente modo de contalos cando o facía a petición dos siareiros que acudían polas noites ás xuntanzas que se celebraban no seu taller de zapatería ou cando contaba un conto para explicarlle algo a un dos seus aprendices, ben que se poida dicir que a maioría das veces meu pai contaba os contos á petición, é dicir, contaba o conto que en cada momento lle pedían. Sen dúbida, o que máis lle gustaba a xente non era o conto en si mesmo senón o modo como o meu pai o contaba, sempre con tal respecto ao seu relato que non dubidaba un intre en interromper o seu traballo para escenificar mellor determinados momentos do mesmo. Eu, aínda que procuraba esconderme, case sempre tiña que abandonar o local. O contacontos era, neste sentido, de todo inflexible coa miña desmedida curiosidade.
En xeral, tal como acontecía cos contos da miña avoa Xoana, os maiores eran abondo permisivos cos nenos e nenas. Os contos colorados, dos que dicía o antropólogo Xosé Manuel González Reboredo "Os contos en contexto", en Galicia de conto, 2005)
que “teñen todos eles un denominador común, o de aludir á sexualidade" non eran precisamente os que merecían un maior coidado por parte dos narradores cando había roupa estendida. Despois de todo, os pequenos sabían destas cousas moito máis do que lles puideran ensinar os maiores. Eran mesmo os contos de medo, de mortos e de aparecidos, de bruxas e bruxos e do demo os que desacougaban máis aos pais dos cativos, quizás porque os seus pesadelos nocturnos non os deixaban dormir.
Prométovos un destes contos colorados para a próxima entrega. Meu pai, a quen llo escoitei, rotulábao "¡Mariangulo, Mariangulo!". Nunca me atrevín a publicalo e, non obstante, meu pai non me fixo saír fóra do taller aínda que eu non tiña entón máis de nove anos. Se miña nai protestaba diante destas liberdades do meu pai, el sempre contestaba:
–Non te preocupes, muller. O que non entenda non lle fai ningún dano e o que entenda, moito menos.

A LITERATURA DE TRADICIÓN ORAL

Terei que volver moitas veces sobre esta cuestión. É unha teima miña. O outro día lembraba o conto popular "O faco e o lobo". É un conto educativo.
Sempre falei con reticencias da educación, un sistema social de integración do individuo ao que teño dedicado os mellores anos da miña vida. Non me importa recoñecelo: eu nun fun un educador mellor ou peor ca maioría dos meus compañeiros de profesión. Pero sinto a necesidade de convidar aos que me queren escoitar a que reflexionen sobre a trascendencia desta actividade. Deixando de lado a ciencia-ficción, hoxe por hoxe non hai ningún invento máis importante para a formación do ser humano, para a conformación da súa personalidade, do seu modo de enfrontar o seu futuro, como a escola. Pero sería unha grande inxenuidade pensar que o labor desta non pasa de proporcionarnos un instrumento, sen dúbida da máxima utilidade, para o noso desenvolvemento como seres humanos. A escola é moito máis. É, por enriba de calquera outra cousa, a conformadora da nosa identidae, da nosa maneira de ser, de pensar, de sentir... Nós, queirámolo ou non, non somos máis ca o resultado dun labor educativo no que a escola, por enriba incluso do esforzo e dedicación dos propios pais, ocupa un lugar do máximo protagonismo.
A escola, a escola tradicional, ten, endebén, renunciado, polo menos nunha parte esencial, un auxiliar tan fundamental como a tradición oral do contexto cultural ao que pertence o escolar. En boa medida, dun xeito inconsciente, ou, se cadra, non tan inconsciente, empeñada na imposición dun modelo previo de individuo que, entre outras cousas, supón o esquecemento e aniquilación do modelo primitivo que identificaba ao seu educando.
Loitador, dende sempre, na defensa da singularidade dos diferentes pobos e culturas, en definitiva, da singularidade do individuo, para min resulta un esforzo dunha enorme trascendencia todo intento de recuperación da memoria do noso pasado. Un ámbito no que a literatura de tradición oral ocupa un lugar privilexiado. Entenderase, pois, que volva unha e outra vez a este universo cultural no que a xente do meu pobo, non fai aínda moito tempo, conversaba das súas cousas, intentaba resolver as súas dúbidas, pensaba atopar a solución a moitos dos seus problemas. Renunciar esta herdanza de séculos é tanto coma renunciar ao máis auténtico de nós mesmos.
O meu traballo A escola da lareira –Ed. Tososoutos, 2007– é un destes achegamentos a este mundo, no que intento ofrecerlle ao lector un encontro consigo mesmo a través das súas propias lembranzas. Coido que é un exercicio interesante de humildade e, por que non, de orgullo de sermos quen somos.

CONTOS DE TRADICIÓN ORAL

O FACO E O LOBO
Contar contos pola noite á beira da lareira é para moita xente un modo de entretemento, unha maneira de recuperarse dos duros traballos do día. Unha función do conto de non menos valor que os contidos das súas ensinanzas. Pero tamén ten esta actividade un escuro sentido ritual e máxico. Poderse rir, por exemplo, como tan frecuentemente o fai o conto popular, das poucas luces do lobo, sen dúbida un dos animais máis temidos pola comunidade, non deixa de ser un modo de espantar e alonxar o medo que produce a súa presencia. Este conto que escoitei en Bazar de Santa Comba (A Coruña) e que reproduzo aquí literalmente pode ser unha boa proba disto que estou a suxerirvos.

Había unha vez unha familia que tiña un faco moi bo. Tódolos días lle arranxaban ben a corte para dormir e lle daban unha boa manchea de toxos ben picados, mesturados con herba. Pero, cando se foi facendo vello e o seu servicio diminuíu, os coidados da familia tamén foron a menos. Tanto é así que moitas veces, non só se conformaban con soltalo na chouza para que pacera o que poidera, senón que, incluso, o deixaban dormir fóra esquecéndose de ir buscalo.
Un día, cando estaba pacendo no monte, atopouse co lobo, que o saudou moi antentamente:
-¡Bos días, Pedro!
-¡Bos días, Xan! -respondeu o faco.
-Eu queríate comer -seguiu o lobo.
-Querías, ho, querías, pero estou moi fraco. Espera uns días máis para que engorde algo.
-¡Tes razón, que moi gordo non estás! –recoñeceulle o lobo-. Déixote logo até mañán; pero para mañán virei a por ti.
O lobo marchou e o faco pensou que malo sería que os amos non viñeran por el antes do outro día. Pero non foi así e o tontiño do lobo volveu máis ou menos á mesma hora atopando ao faco pacendo moi tranquilo.
-¡Bos días, Pedro! –saudouno de novo o lobo.
-¡Bos días, Xan! –contestoulle moi cortesmente o faco.
-Hoxe veño para comerte –díxolle o lobo.
-Virás, ho, virás; pero aínda non estou moi gordo. Espera polo menos un día máis.
E o lobo, como era tan parvo, marchou outra vez. Pero os amos do faco tampouco viñeron recollelo aquel día.
O lobo volveu ao outro día e díxolle ao faco:
-¡Bos días, Pedro!
-¡Bos días, Xan! –contestoulle este.
-Hoxe voute comer –díxolle o lobo-. Estás listo?
-Estou, ho, estou –estivo de acordo o pobre do faco-. Hoxe xa estou un pouco máis gordo.
-Por onde queres logo que empece? –preguntoulle o lobo.
-Empeza polo pernil de atrás –díxolle o faco.
O tonto do lobo púxose detrás do faco e, cando lle ía botar os dentes ao pernil, o faco arreoulle unha patada que tirou con el moi lonxe.

CONSELLO: Non esquezas o refrán que di: "Non deixes pra mañán, o que poidas facer hoxe." (Buxantes, Camariñas, Corcubión).

O CAMIÑO DE CADAQUÉN

Discúlpome dende agora mesmo pola miña teima en insistir na importancia do camiño que cadaquén ten de escoller e continuar durante a súa vida. Esta, ao fin e ao cabo, non é máis ca iso, un camiño.
Pois ben, nesta escolleita tan trascendente para todos nós, os libros, ou, se se prefire, as nosas lecturas, teñen moito que ver. Algo que entenderon moi ben as institucións relixiosas e, en xeral, todas as sociedades cultas con vocación de continuidade. O ensino, que moitos prefiren nomear claramente, sen andrómenas, como "educación" -educare: conducir, llevar a--, foi dende sempre o instrumento máis utilizado para controlar esta elección, censurando todo aquilo que puidera desviar ao futuro acólito ou cidadán do camiño previamente sinalado. Outro día volverei sobre esta cuestión da censura, moitas veces perfectamente disimulada baixo etiquetas aparentemente tan inocentes como "libros para nenos", "libros xuvenís", "lecturas relixiosas", etc. De momento conformareime con falarvos dalgúns libros que eu tiven a fortuna de poder ler.
O certo é que todos, dunha ou doutra maneira, dependemos dos outros para decidir, libremente, o libro que queremos ler. Os consellos dos pais, dos profesores, das persoas maiores... non pasan neste contexto de seren puntos de vista interesados. O atractivo dun rótulo suxerente, o texto anunciador dunha lapela ou contraportada non són, ao fin e ao cabo, máis ca propaganda, é dicir, recursos comerciais para seducir ao posible lector. Felizmente, non obstante o poder inmenso da publicidade, tal escolleita só se fai dende o suposto do que desexamos atopar. É o que queremos saber o que nos estimula para enfrontarnos á lectura dun libro determinado. A mesma publiciade só alcanza toda a súa eficacia cando, previamente, sospeita o que de verdade desexaría atopar un lector concreto, dunha idade e nivel culturais concretos.
A miña condición de profesor de Literatura, e de educador, tenme feito reflexionar moito sobre a clase de libros que debía aconsellarlles aos meus alumnos e alumnas. Primeiro, para espertarlles a curiosidade pola lectura e, despois, para que puideran ver nesta actividade algo máis ca un momento de lecer. Neste sentido sempre me desacougaron as orientacións educativas que lle reservan, en exclusiva, esta función orientadora, aos profesores de Lingua e Literatura. Se cadra, mesmo, porque a deformación profesional destes non lles consinte saírse dos lindes que impón o coñecemento dos diferentes xéneros literarios. Con moitas posibilidades, sen dúbida, pero con moitas menos das que pode proporcionar unha visión non necesariamente literaria.
Como quen non quere a cousa e, sempre, abusando da miña coñecida heterodoxia como profesor, sempre incluín nas miñas listas de lecturas aconsellables libros como Dioses, tumbas y sabios, obra de divulgación histórica, do escritor alemán C.W.Ceram, ou Cuerpos y almas, do escritor francés M. Van der Meersch.
Independentemente doutros valores, o lector vai atopar na lectura da primeira destas dúas obras o alento e a forza para enfrontar un futuro dedicado á investigación arqueolóxica e, en xeral, histórica. Unha lectura que pode agradar a moitos lectores, pero que, sen dúbida, acenderá entusiasmos naquel e naquela que logre vivir con verdadeira emoción a viaxe á que nos convidan os cinco libros nos que se divide esta obra, ao encontro, respectivamente, co mundo grego, co Antigo Exipto, con Mesopotamia, coas civilizacións precolombinas e con nós mesmos e os nosos soños en "Sobre los libros de historia de la arqueología que todavía no pueden escribirse". Un percorrido no que, a través dunha serie de notas biográficas, se fai posible a compaña de personalidades tan curiosas no mundo da Arqueoloxía como Heinrich Schliemann, Jean-François Champollion, Paul-Émile Botta, e Howard Carter.
Na lectura de Cuerpos y almas o amante da Medicina vai poder vivir o drama dun médico mozo, Michael, capaz de renunciar a todo por salvagardar e defender a súa idea dunha auténtica medicina, para el máis próxima á natureza que a unha concepción mercurial, máis interesada na saúde do próximo ca no negocio que poida representar o seu exercicio. A actual superación dalgunhas teorías médicas defendidas por M. Van der Meersch, non devalúan, en absoluto,o mérito enorme desta obra, capaz aínda hoxe de orientar verdadeiras vocacións médicas.
Cada libro, en fin, é un camiño do lector cara a si mesmo.

LIBROS PARA VOLVER A LER

AS MIL E UNHA NOITES

Tal como anunciaba no meu primeiro achegamento ao lector, dende este blog, vou intentar traer á memoria a lembranza dalgunhas das miñas lecturas que, co paso do tempo, seguen aínda a estimular a miña curiosidade. Quero adiantar que non intento ningunha orde determinada, deixándome levar en cada momento polo título ou autor que primeiro me veña á cabeza. Tampouco pretendo establecer ningún tipo de xerarquía entre os autores e obras que o meu capricho queira seleccionar. Sempre fun partidario da denostada "crítica de escaparate". Simplemente, ignoro ou esquezo aquilo que non me gusta. Podo, de certo, ofrecerlle a quen queira escoitarme, ou lerme, as vantaxes do camiño que en cada caso eu andiven como lector; pero, en absoluto, coa intención de que tal ofrecemento poida suxerirlle a renuncia do seu propio.
Teño a seguranza de que o primeiro libro que eu lin ou, polo menos, o primeiro que me causou unha fonda impresión foi, sorprendentemente, unha edición hispanoamericana de Las mil y una noches. Aínda que parece que non se trata, nin moito menos, dun caso único. Dende logo, o meu pai, que tiña as súas dificultades para ler, sempre amosou unha enorme curiosidade por libros como este ou por outros non menos sorprendentes, como O Antigo Libro do Sâo Cipriano, Os tesouros de Galicia, Maxia negra, un voluminoso libro de química e 2000 Proedimientos Industriales Al Alcance De Todos de Formoso, que gardaba na hucha na que os veciños gardaban o trigo para faceren as filloas do Antrido.
Para poder saber que segredos gardaban tales libros tiven que me facer o enfermo durante moitos domingos aproveitando o tempo que meus pais e meus irmáns
me deixaban só mentres eles ían á misa. Como se roubara, achegábame ao misterio daqueles libros que meu pai escondía con tanto coidado para descubrir os segredos que se disimulaban nas súas páxinas. A manía de miña nai por mudar de sitio as chaves da hucha onde meu pai metía aqueles tesouros tenme feito perder máis dun domingo de enfermidade, algo, de certo, que non me aforraba ter que lle confesar un pecado máis ao pobre do crego que non acababa de entender que meu pai non me deixara ler aqueles libros "de contos". Non fai falta dicir que na miña confesión nunca se falou máis ca "duns libros de contos que tiña o meu pai na casa e que el lles lía algunha vez aos empregados e siareiros no seu taller de zapatería.
Lin de cabo a rabo o Sâo Cipriano e o libro dos tesouros de Galicia, superando bastante ben o atranco que representaba o feito de estaren, respectivamente, en portugués e en galego. Só o da Maxia negra se me resistiu totalmente, non só porque estaba en portugués como o Sào Cipriano, senón polo medo que me impuxo aquela advertencia que aínda hoxe non teño superado de todo e que dicía así: "Se te trabucas no momento de ler calquera dos esconxuros deste libro, tes que volver a lelo de revés dende o sitio onde te confundiches até o principio". Diante da posibilidade dun trabucamento, que me pareceu moi fácil, o mellor era non meterse en fregados, aínda que nunca deixara de tentarme o esconxuro para facerse invisible.
Coa lectura dos dous primeiros libros medrou en min a curiosidade que é tan natural en todos os nenos polos temas de misterio, comprando, sempre que me foi posible, calquera libro relacionado co ocultismo e o mundo das lendas, conservando na actualidade unha edición brasileira do Ciprianillo, dúas portuguesas, unha galega, unha mexicana, unha peruana, unha arxentina e catro españolas.
Serían, non obstante, Las mil y una noches as que, definitivamente, acabarían conquistándome. As súas historias encheron a miña cabeza de neno de fantasías. A "Historia do mercador e o xenio" e o "Conto da gacela" serviron para que eu escribira a miña primeira obra dramática baixo o título de "O mercador e a cabra" que con meus irmáns e o meu primo Avelino puñemos en escea no comedor da nosa casa de Vilarnovo. Un camiño que non ía ter continuidade deixándolle o seu sitio ao "conto" como relato de tradición oral. Non fai falta insistir aquí no interese que dende sempre espertou en min a cultura popular en todas as súas manifestacións. Preto dunha ducia de publicacións acreditan suficientemente a forza desta vocación.
Moito tempo despois daquelas experiencias infantís, tería a oportunidade de publicar en Galicia de conto, en colaboración co antropólogo Xosé Manuel Sánchez Reboredo, a versión que Noia Campos –Contos galegos de tradición oral, (2002)- nos ofrece en "O boi e o burro" da "Fábula do asno, o boi e o labrador".
A lectura dun libro é sempre, ademais dunha aventura, o descubrimento de novos camiños cara ao coñecemento do universo e de nós mesmos.

CONVERSA

Hoxe mesmo cumplo 78 anos. Non teño conciencia de ser vello, pero sinto a necesidade de recuperar unha calidade que algúns dos que me coñeceron teñen louvado como moi interesante: a arte da conversa.

No mundo rural, mariñeiro e artesán a conversa é unha actividade moi ben considerada. Saber contar é case un título. Parece unha contradición, pero nun contexto no que o traballo é a virtude máis salientable de calquera compoñente da comunidade saber falar e saber facelo no momento axeitado é, se cadra, a única razón capaz de xustificar a súa interrupción. O mesmo refraneiro, o verdadeiro catecismo desta comunidade, insiste de mil maneiras na necesidade de coidar ao máximo esta habilidade. O valor da palabra queda abondo de relevo nesta selección de O noso refraneiro, tomo II -Edit. Sotelo Blanco, 2009-, na que atopamos consellos como estes:

O boi pola corda, e o home pola palabra. (Santa Comba:Alón; Fisterra)

Ben pensado ou mal pensado, o trato será tratado.(Fisterra)

Falando enténdese a xente. (Santa Comba: Freixeiro)

Fala como un libro aberto. (Santa Comba: Freixeiro)

As boas palabras aloumiñan; as malas espiñan. (Cee)

O si e o non, andan sempre en conversación. (Cee)

Cando barbas falan, todos calan. (Santa Comba: Freixeiro)

¡Falas coa cabeza! (Santa Comba: Freixeiro)

O lavar, non quita o falar. (Muxía: Agrodosío, Senande)

Gárdate do can que non ladra e do home que non fala.(Santa Comba: Freixeiro)

Deus te libre de home que non fala e de can que nonladra. (Santa Comba: Freixeiro)

Pola boca, morre o peixe. (Corrubedo, Fisterra, SantaComba: Freixeiro)

Cando penso o que vou falar, despois de dito, dáme quepensar. (Carantoña)

Moito sabe, quen a tempo sabe calar. (Santa Comba:Freixeiro)

O parvo se é calado, pasa por ben asisado. (SantaComba: Freixeiro)

O que cala, amola a quen fala. (Corcubión)

O que cala, fode a quen fala. (Calcova)

Cando un cala, dous non riñen. (Camariñas)

Predíca, meu frade: por un oído me entra e por outro mesae. (Corcubión)

Máis vale calar, que mal falar. (Santa Comba:Freixeiro)

¡Baixa-la orella! (Santa Comba: Vilamaior)

Calar, nunca a ninguén fixo mal. (Santa Comba:Freixeiro)

En boca cerrada, non entra mosca. (Santa Comba:Freixeiro)

En boca cerrada no entran moscas. (Cee, Corcubión)

A millor palabra é a queda por dicir. (Santa Comba:Freixeiro)

Non hai mellor palabra que a que está por dicir. (SantaComba: Freixeiro)

Palabra solta, non ten volta. (Cee)

Palabra e pedra solta, non ten volta. (Cee; Muxía:Santa Mariña)

Falar sin pensar, é tirar sin apuntar. (Fisterra)

Falar por falar. (Santa Comba: Freixiero)

Falar por non estar calado. (Santa Comba: Freixeiro)

¡Canta un carro! (Santa Comba: Freixeiro)

O falar non ten cancelas. (Santa Comba)

Os contos, non enchen. (Camariñas)

Os contos non enchen barriga. (Santa Comba: Alón)

¡Sonche contiños da feira! (Santa Comba: Freixeiro)

Contos da feira que van pro mercado.

Son contos que van para ningures. (Santa Comba: Alón)

Son contos da xente. (Santa Comba: Alón)

Son cousas da xente. (Santa Comba: Alón)

É un deserto de ideas nunha selva de palabras. (SantaComba)

O mellor do conto, é o que queda por contar. (Brens)

¡Morra o conto! (Santa Comba: Freixeiro)

Do dito ó feito, hai moito treito. (Camariñas,Vimianzo)

Do dito ó feito, vai un pleito. (Cee)

Falar do mar e non embarcar. (Fisterra)

Canto menos falas, máis traballas. (Camariñas)

Quen moito fala, pouco fai. (Cee)

Can que moito ladra, non garda palleiro. (Cee)

Quen moito fala, moito minte. (Santa Comba: Freixeiro)

Ovella que berra, bocado que perde. (Cee, Senande)

Mentras se capa, non se asubía. (Corcubión, SantaComba: Alón)

Gando de moita herba e xente de moita verba, todo émerda. (Cee: Son)

Cando un burro ornea, outro escoita. (Cee)

Do que non saibas non fales, que é mellor non dicirnada que dicir barbaridades. (Cee: Xallas)

No que non che importa, a lingua moi corta. (Ameixenda)

O que ten a lengua aguda, ten a costilla dura.(Corcubión)

O que fala o que non debe, oe o que non quere. (Corrubedo)

¡Moita lingua e poucos feitos! (santa Comba: Freixeiro)

¡É un férvelle as verzas! (Santa Comba: Alón)

É unfala barato! (Santa Comba: Freixeiro)

Dende que empecei a ir a escola, non antes dos nove anos, tiven a tendencia a fuxir dos traballos da casa e dos do campo refuxiándome nas historias que eu dicía escoitarlle á mestra sobre a importancia do estudo e dos libros. Penso que, como á maioría dos rapaces e rapazas, se me daba bastante ben o debuxo, logrando engaiolar aos meus pais con retratos de personaxes dos que nin eles nin eu sabiamos cousa ningunha.

Con os debuxos e os contos que lle escoitaba aos rapaces maiores ía enredando aos responsables de repartiren con meu irmán e miñas irmás traballos como coidar do lume, ir por auga, varrer a cociña, darlle de comer á vaca, ao porco e ás galiñas. Meu pai, con moita razón, pensaba que o seu fillo máis vello herdaba mesmo del aquel desinterese polo traballo. Así, cando a mestra lles anunciou que o neno gañara unha bolsa de estudos, non dubidou en comentar coa miña nai: A verdade é que non se perde moito! Total para o que vale!...

As vacacións pasábaas na casa dos meus avós paternos. Eran labradores acomodados e miña tía Dolores tiña unha recua de fillos e fillas cos que poder xogar. Polas noites, a carón da lareira, escoitaba os contos e historias dos maiores e, algunha que outra vez, tiña que contar eu algún dos que me ensinaran no estudo ou aprendera nos libros. Segundo miña avoa Xoana, -meu avó morrerameus tíos e as veciñas e veciños que se reunían na cociña da casa pola noite, eu tiña un certo aquel no modo de contar que lles facía moita graza.

Isto que facía da rapaz é o que pretendo continuar facendo agora diante dun público moito máis amplo. ¡Iso polo menos é o que agardo con este traballo